पोटासाठी पॉप्युलर : उद्धव शेळके

१. अभिरुची

स्पीकिंग टायगर, २०१७

उद्धव शेळके यांच्या 'धग' या कादंबरीचं 'कौतिक ऑन एम्बर्स' हे शांता गोखले यांनी केलेलं इंग्रजी भाषांतर 'स्पीकिंग टायगर' या दिल्लीतील प्रकाशनसंस्थेनं जानेवारी २०१७मध्ये प्रकाशित केलं. ('मॅकमिलन' या प्रकाशनसंस्थेनं शांता गोखले यांनीच केलेलं याच कादंबरीचं भाषांतर 'एम्बर्स' या नावानं २००० साली काढलं होतं: एक - २०००च्या आवृत्तीचा दुवा । दोन- या 'मॅकमिलन'वाल्या आवृत्तीचा संदर्भ असलेला एक इंग्रजी लेख).

'स्पीकिंग टायगर'नं ही आवृत्ती काढल्याचं साधारण जानेवारी महिन्याच्या अखेरीला आपल्या पाहण्यात आलं. त्याच वेळी त्यांच्या संकेतस्थळावर लेखकाविषयी म्हणजे उद्धव शेळके यांच्याविषयी चरित्रात्मक माहिती देणारी इंग्रजी टीपही वाचनात आली. ही टीप आपण वाचली तेव्हा खालीलप्रमाणे होती:

Uddhav J. Shelke (1931–1992) was born in Hinganghat in the Vidarbha district of Maharashtra. After his school education, he joined the Amravati daily, Hindustan, as associate editor. Then he moved to Tapovan, Dr Shivajirao Patwardhan’s colony for people affected with leprosy where he worked as proof-reader, compositor and finally manager of the printing press. He won himself a place in the Marathi literary canon with his first novel, Dhag. His prodigious output of long and short fiction thereafter pandered exclusively to popular taste. However, it allowed him to live as a professional writer.

[उद्धव ज. शेळके (१९३१-१९९२) यांचा जन्म महाराष्ट्रातल्या विदर्भ जिल्ह्यातील हिंगणघाट इथं झाला. शालेय शिक्षणानंतर ते अमरावतीतील दैनिक हिंदुस्थानमध्ये सहायक संपादक म्हणून रुजू झाले. त्यानंतर ते 'तपोवन' या संस्थेत काम करू लागले. कुष्ठरोग्यांसाठी डॉ. शिवाजीराव पटवर्धन यांनी सुरू केलेल्या या संस्थेत शेळक्यांंनी मुद्रितशोधक, जुळारी आणि अखेरीस छापखान्याचा व्यवस्थापक म्हणून काम केलं. 'धग' या पहिल्या कादंबरीद्वारे त्यांनी मराठी साहित्यप्रवाहात स्वतःचं स्थान निर्माण केलं. त्यानंतर त्यांनी प्रचंड प्रमाणात लिहिलेलं दीर्घ व लघु साहित्य पूर्णपणे लोकसुलभ रुचीला चुचकारणारं होतं. परंतु, अशा लेखनामुळं त्यांना व्यावसायिक लेखक म्हणून जगता आलं.]

'अमेझॉन'वर या इंग्रजी भाषांतराच्या 'किंडल' आवृत्तीची काही पानं वाचकांना चाळता येतात, त्यावरून ही ओळख पुस्तकातही असल्याचं कळलं. दरम्यान, शेळके यांची ही सहा वाक्यांतली ओळख काही बाबतीत खटकल्यामुळं आपण प्रकाशनाच्या संकेतस्थळावर 'संपर्क' विभागात एक पत्र टाकून ठेवलं. या पत्राचा आशय मराठीत असा:

"'स्पीकिंग टायगर'नं उद्धव शेळके यांच्या 'धग' या कादंबरीचं इंग्रजी भाषांतर पुनःप्रकाशित करणं, ही प्रशंसनीय गोष्ट आहे. आता ही कादंबरी अधिक काही वाचकांपर्यंत पोचेल, अशी आशा. पण आपल्या प्रकाशनाच्या संकेतस्थळावर दिलेली शेळके यांची ओळख दोन बाबतींत खटकली. शेळक्यांनी प्रचंड प्रमाणात लेखन केलं आणि त्यांना उदरनिर्वाहासाठी खूप लिहावं लागलं, हे खरंच. पण सहा वाक्यांच्या ओळखीत (दोन वाक्यं खर्च करून) विशेष उल्लेख करण्याएवढी ही बाब महत्त्वाची आहे का? शिवाय, 'धग'च्या आधी त्यांनी 'शिळान अधिक आठ कथा' हा संग्रह काढला होता, आणि 'धग'नंतरही त्यांनी काही चांगली पुस्तकं लिहिली. पण हे सगळं लेखन 'केवळ लोकसुलभ रूचीला चुचकारणारं' होतं, असं वर्णन सुलभीकरणाचा प्रकार वाटतो. शेळक्यांच्या जगण्यातलं कारुण्य किंवा मराठी व इंग्रजी साहित्यसंस्कृतींमधली प्रचंड आर्थिक दरी, यातलं काहीच अशा वर्णनांमधून स्पष्ट होत नाही. शेळक्यांनी उदरनिर्वाहासाठी त्यांना शक्य असेल ते लिहिलं ही सर्वसामान्य वाचक म्हणून मला चांगलीच गोष्ट वाटते. शिवाय 'लोकसुलभ अभिरुचीला चुचकारण्या'ला तुच्छ लेखण्याचं कारण काय? खरं तर, खपाऊ रहस्यकथांपासून ते 'अभिरुचीसंपन्नां'ना रुचणाऱ्या 'धग'सारख्या कादंबरीपर्यंत अतिशय वैविध्यपूर्ण साहित्यलेखन शेळक्यांनी केलं, ही त्यांचं लेखकी प्रावीण्य दाखवणारी गोष्ट आहे. त्यामुळं शेळक्यांचं संकेतस्थळावरचं वर्णन दुःखद वाटलं. हे असलं तरी आता शेळक्यांची संवेदनशीलता मराठीसोबतच इतर काही वाचकांपर्यंत पोचेल, हे मला चांगलंच वाटतं."

वरच्या मुद्द्यासोबतच आणखीही एक मुद्दा आपण प्रकाशकांना कळवला होता. विदर्भ या प्रदेशाचा उल्लेख सदर इंग्रजी आवृत्तीत 'डिस्ट्रिक्ट'/'जिल्हा' असा केलेला आहे. ही एक तथ्यासंबंधीची चूक वाटली. तीही त्यांना कळवून ठेवली. या संदर्भात दहा-एक दिवसांच्या काळामधे आपण वेगवेगळ्या टप्प्यांमधे मेलद्वारे संपर्क साधला. त्यातल्या एका व्यक्तीचा तत्काळ प्रतिसाद आला. ही शेवटची मेल पाठवली त्याच दिवशी आपण प्रकाशनाची वेबसाइट तपासली, तेव्हा त्यातली आपल्याला आक्षेपार्ह वाटलेली दोन वाक्यं काढून टाकलेली होती आणि विदर्भाचा उल्लेख 'डिस्ट्रीक्ट'वरून 'रीजन' असा बदलला होता. उद्धव शेळके यांची लेखक म्हणून असलेली ही ओळख मूळ छापील इंग्रजी पुस्तकात मात्र तशीच राहील. योग्य वाटल्यास प्रकाशकांना कदाचित पुढच्या आवृत्तीत हा बदल करता येईल.

रेघेला प्रतिसाद दिलेल्या व्यक्तीसोबतचा हा संवाद अगदी थोडक्यात होता, त्यामुळं  रेघेवर यासंबंधी नोंद करताना तो प्रतिसाद त्यांच्या परवानगीविना नोंदवणं योग्य वाटलं नाही. या व्यक्तीला आपण तशी विचारणा केली, पण अगदी थोडक्यातल्या मेलवरच्या संवादावरून मूळ मुद्दा स्पष्ट होणार नाही, त्या मुद्द्यावर निराळी चर्चा गरजेची आहे, असं त्या व्यक्तीनं कळवलं. ते योग्यही होतं आणि त्यांच्या म्हणण्याचा आदर ठेवत आपण त्यांचा प्रतिसाद इथं नको नोंदवूया. पण त्यांच्या प्रतिसादातलं मूळ सूत्र आपल्या नोंदीला पुढं नेण्यासाठी गरजेचं असल्यानं तेवढी एक-दोन वाक्यं आपण इथं नोंदवून पुढं जाऊ. विदर्भाचा 'डिस्ट्रिक्ट' हा उल्लेख 'परिसर' अशा अर्थानं असल्याचं संबंधित व्यक्तीनं कळवलं. पण त्याहीपेक्षा 'पॉप्युलर' रूचीसंबंधीचा आक्षेप अधिक गंभीर स्वरूपाचा असल्याचं या व्यक्तीनं म्हटलं. त्यांचं म्हणणं असं होतं: "धग ही कोणत्याही- अगदी आंतरराष्ट्रीय- निकषांनुसारही उत्तम कादंबरी ठरेल आणि शेळके यांचं दुसरं लेखन या कादंबरीच्या पातळीला पोचू शकलं नाही, या मताशी बहुतांश लोक सहमत होतील. एका मराठी प्रकाशकांनी सांगितल्यानुसार, शेळक्यांना त्यांची पुस्तकं विकली जावीत याची चिंता लागलेली असायची, त्याचा परिणाम त्यांच्या कथनावर आणि शैलीवर झाला होता. अन्यथा, 'धग'मध्ये शेळक्यांनी गाठलेली कथनाची उंची टिकवण्याची क्षमता त्यांच्यात होती." 'पॅण्डरिंग' हा शब्द मात्र लोकसुलभ रूचीबद्दल हीनतादर्शक आहे, असं या व्यक्तीनं मान्य केलं. पण त्यामागचा हेतू अशी तुच्छता दर्शवण्याचा नव्हता, असंही या व्यक्तीनं सांगितलं. (पॅण्डर: एखाद्याची हीन अभिरुची, दोष, वासना, इ. जोपासणे, पोसणे. स्त्रोत: नवनीत ॲडव्हान्स्ड डिक्शनरी).

या संदर्भात आक्षेप किंवा मत कळवलं तेव्हाही आपल्याला प्रकाशकांच्या किंवा संबंधित व्यक्तींच्या हेतूंबद्दल शंका वाटलेली नव्हती. मुळातच 'धग'चं इंग्रजी किंवा इतर कोणत्याही भाषेतलं भाषांतर कोणी प्रकाशित केलं, तर वाचक म्हणून आपल्याला आनंदच वाटेल. त्या आनंदासकटच आपण आपल्याला खटकलेले दोन मुद्दे कळवले. त्यातल्या ज्या व्यक्तीनं प्रतिसाद दिला तिनंही या आनंदाची दखल घेऊनच आक्षेपांचीही दखल घेतली. त्यामुळं आपणही व्यक्ती किंवा संस्थांवर दोषारोप करण्यापेक्षा आपल्या आक्षेपांबद्दल थोडं तपशिलात नोंदवूया.

आपण या प्रकाशकांना कळवलेल्या मतामध्ये आणखी एक मुद्दा हवा होता. पण तो रेघेच्याही माहितीत नसल्यानं आपण त्यांना तसं काही आधी कळवू शकलो नाही. 'धग' ही उद्धव शेळक्यांची पहिली कादंबरी नाही. 'नांदतं घर' अशी त्यांची कादंबरी १९५६ साली प्रकाशित झाली होती (श्याम प्रकाशन, अमरावती). (विषय कादंबरीचा आहे म्हणून, नायतर 'आसरा' व 'शिळान' असे त्यांचे दोन कथासंग्रहही अमरावतीच्या श्याम प्रकाशनानं अनुक्रमे १९५७ आणि १९५८ या वर्षांमध्ये प्रकाशित केले होते). 'धग' ही कादंबरी १९६० साली मुंबईच्या पॉप्युुलर प्रकाशनानं काढली. तर ही तथ्यासंबंधीची माहिती आपल्यालाही नव्हती, हे कबूल करूया. पण आता या नोंदीच्या निमित्तानं केेलेल्या शोधात या काही गोष्टी सापडल्या.

२. पैशासाठी लेखन

पॉप्युलर प्रकाशन, २००७
मुखपृष्ठ: उत्तम क्षीरसागर

तर, आता आपण मुख्य मुद्द्याकडं येऊ. शेळक्यांनी पैशासाठी खूप लिहिलं, हे खुद्द शेळक्यांनाही मान्य होतं आणि त्यांनी उघडपणे ते वेळोवेळी मान्य केलं होतं. 'उद्धव शेळके यांच्या कादंबऱ्यांतील स्त्रीचित्रण' या विषयावर पीएच.डी. केलेले केशव फाले यांनी १४ जानेवारी १९९१ रोजी शेळक्यांची प्रत्यक्ष मुलाखत (पीडीएफ) घेतली होती, त्यात तीन प्रश्नांना उत्तर देताना शेळके जे बोलले ते आपण जरा सलग वाचू:

'तपोवन' या अमरावतीमधल्या संस्थेत 'सुभाष मुद्रणालया'चे व्यवस्थापक म्हणून शेळके काही काळ काम करत होते, हे काम सोडण्यासंबंधीच्या प्रश्नावर ते म्हणतात:

"साधारणतः १९५७ ते १९६६-६७पर्यंत मी तेथे होतो. या काळात माझ्या बऱ्याच कथा-कादंबऱ्या प्रसिद्ध झाल्या होत्या. यावेळी माझ्या मनात वाङ्मयीन मासिक काढण्याची इच्छा उत्पन्न झाली. मी तपोवनमध्ये नोकरीचा राजीनामा दिला. आणि एका मित्राला भागीदार घेऊन 'वैशिष्ट्य' नावाचं मासिक काढलं. तीन-चार अंक निघाले, पण नंतर प्रतिसाद नसल्यामुळे ते बंद पडलं. त्यामुळे कर्ज झालं. हे कर्ज फेडण्यास भागीदारानं नकार दिला. मी घरातील वस्तू, दागिने विकून कर्ज फेडलं. आणि मुंबईला गेलो."

मुंबईला कशासाठी? असं मुलाखतकार विचारतात. त्यावर शेळके म्हणतात:

"भाग्य आजमावण्यासाठी का म्हणाना! तिथे लेखन करून चार पैसे अधिकचे मिळवता येतील असं वाटलं होतं. पण मुंबईत काही होऊ शकलं नाही. त्यामुळं माझे एक मित्र पुरुषोत्तम धाक्रस हे मला 'सोबत'कार श्री. ग. वा. बेहरे यांच्याकडे पुण्याला घेऊन गेले. तिथं बेहरे यांनी १०० रुपये महिना देऊ केला. आणि 'लाईट' लिहिण्याचा सल्ला दिला. मला पैशाची सक्त गरज होती. तो सल्ला मी मान्य केला. आणि रम्यकथा प्रकाशनाचे श्री. वासुदेव मेहेंदळे यांच्याशी झालेल्या कराराप्रमाणे मी दरमहा तीन कादंबरिका लिहू लागलो. त्याचे मला दरमहा ९०० रुपये त्या वेळी मिळायचे."

'हे 'हलके'-फुलके लिखाण आपण केव्हा बंद केले?'- मुलाखतकार. त्यावर शेळके:

"हे लिखाण मी दीडेक वर्ष केलं असेल. मी पूर्णतः लेखनावर जगणारा लेखक. बिकट आर्थिक परिस्थितीतून बाहेर पडण्यासाठी पुण्याला गेल्यावर मी हलकंफुलकं लेखन केलं. त्यातून मला भरपूर पैसा मिळाला. आर्थिक सोडवणुकीसाठी मनाविरुद्ध करावी लागणारी ती एक तडजोड होती. या लिखाणाचा मलाही कंटाळा आला होता आणि जवळचे मित्रही बाहेर पडण्यास सुचवीत होते. दरम्यान मला पैसाही मिळाला होता."

फाले यांच्या पीएच.डी. प्रबंधाचं पुस्तक स्वरूप प्रकाशनानं काढलेलं आहे (डिसेंबर २००८). पुस्तकातल्या प्रकरणांमध्ये संदर्भ म्हणून दिलेली परिशिष्टं खुद्द पुस्तकात छापलेली मात्र नाहीत. त्यामुळं या संदर्भात आणखी शोध घ्यावा लागला, मग फाले यांचा प्रबंध 'शोधगंगा' या संकेतस्थळावर सापडला. त्यापेक्षाही परिशिष्टातली मुलाखत सापडली, हे आपल्या नोंदीसाठी चांगलं झालं. लहानशीच मुलाखत आहे, त्यातही चरित्रात्मक स्वरूपाचे प्रश्नच थोडक्यात आलेले आहेत. आपण शेळक्यांच्या चरित्रात्मक बाबीवरून नोंद सुरू केली असल्यानं ही मुलाखत त्यासाठी मर्यादित प्रमाणात उपयोगी वाटली.

३. शाब्दिक इज्जतीची होळी

उद्धवपर्व, २००२ (नभ प्रकाशन) आभार: संजय खडसे

शेळक्यांनी पैसे मिळवण्यासाठी, मनाविरुद्ध तडजोड म्हणून, कंटाळा येईल इतकं लेखन केलं, हे आता आपल्याला कळतं. यासाठी इतरही अनेक संदर्भ सापडतात. आधी उल्लेख आलेल्या मुलाखतीपेक्षा अधिक तपशिलातली शेळक्यांची मुलाखत संजय खडसे यांनी घेतली होती. 'नागपूर पत्रिका' या दैनिकात छापून आलेली ही मुलाखत (बहुधा या मुलाखतीतला काही भाग) नंतर 'उद्धवपर्व' या २००२ सालच्या एका विशेषांकात पुन्हा प्रकाशित झालेली दिसते. या अंकात दोन-तीन राजकीय नेत्यांचे शुभेच्छापर संदेश, शेळक्यांशी असलेल्या वैयक्तिक ओळखीसंबंधीचे काही लेख, त्यांच्या साहित्यावरचे काही लेख, दोन मुलाखती, त्यांच्या प्रकाशित पुस्तकांची सूची, 'धग'वरच्या काही कविता, असा मजकूर काहीसा विस्कळीतपणे एकत्र केलेला आहे. यातल्या मुलाखती आणि सूची मात्र संदर्भासाठी उपयोगी वाटल्या.

शेळके यांनी 'तपोवन'मधील नोकरी सोडून सुरू केलेलं मासिक बंद पडल्याचा उल्लेख आधी आला आहेच. या संदर्भात, खडसे यांना दिलेल्या मुलाखतीत शेळके म्हणतात:

"अरे संसार संसार जसा तवा चुल्यावर, असे अनुभव माझ्यासारख्या काहीशा अविचारी माणसाला नेहमीच येतात. मी थोड्याशाने हुरळतोय, कोणी म्हटले मासिक काढाल, पैसे देतो. मासिकावर पोट भरू शकेन याचा काही एक विचार न करता तपोवनातील नोकरी सोडून दिली. मग मला देव दिसायला लागले. संसार काय असतो कळायला लागलं. मी वैतागलो. मुलाबाळांची आणि स्वतःची परवा न करता [...] तोवर मिळालेल्या शाब्दिक इज्जतीची होळी करून केवळ १५० रुपयांच्या भरवशावर मुंबईची वाट धरली. तिकडे माझे प्रकाशक  व चाहते होते म्हणून आशा होती. बायको मुलांना डोळ्यात पाणी आणून निरोप दिला. त्यांना सांगितलं, मुंबईहून पैसे घेऊन येतो. खरं तर मनोमन ठरवलं होतं, जगण्यासाठी परिस्थिती निर्माण झाली तर जगायचं नाही तर तिकडंच पांढरं करायचं. घरी शोधाशोध सुरू होती. प्रकाशकांकडे पत्रं येत. ती मला मिळत. मी उत्तर देत नसे. आई रात्रंदिवस रडत असे. मुलं पप्पा पप्पा करीत. मला पत्रातून सारं कळे, परंतु मी स्वतःला निष्ठूर केलं होतं. असे प्रसंग आयुष्यात कितीदा तरी आलेत. माझ्या तडकाफडकी वागण्यामुळं हे सर्व ओढवलं. अर्थात त्यांचा मोबदला मला पुरेपूर मोजावा लागला. मात्र अनुभवही आला. अनुभव पुढील लिखाणाच्या कामी आला. सतत सात वर्षं तिकडची माणसं, समाज, बोली, त्यांचे स्वभाव, आयुष्यातील वळणं, उतार-चढाव, सारं डोळसपणे पाहता आलं. माझी दृष्टी व्यापक झाली [...] पूर्वी दहा माणसांसमोर माझे पाय लटलट कापायचे. आता दहा हजार माणसांना सामोरं जातो. मी अनुभवाचे एवढे टक्के टोणपे खाल्ले नसते तर मला हा सभाधीटपणा आला नसता. जगाशी दोन-दोन हात करायची उमेद झाली नसती. अनुभव संकुचित राहिले असते. माझं इंग्रजी वाढलं नसतं. मी सारं आयुष्य ग्रामीण ग्रामीण करत राहिलो असतो आणि ते संपल्यावर आग्रहावर जगू लागलो असतो. मात्र सांज भागवण्यासाठी दहा रुपये मागण्याची पाळी आली नाही. तेव्हा मी मुलांना टेरिकॉटचे कपडे दिले नसतील, बूट दिले नसतील, परंतु त्यांना ठिगळाची वस्त्रं घालून चपलांशिवाय अनवाणी हिंडावं लागलं नाही. केवळ लेखनातून मिळालेलं सामर्थ्य हे मी माझं स्वाभिमानपद समजतो".

'शाब्दिक इज्जतीची होळी' हे शेळक्यांचं म्हणणं भारी आहे. त्यावर आपण काही निराळं बोलायला हवंय असं वाटत नाही. आयुष्यात जे घडलं त्याची जबाबदारी शेळके स्वीकारतायंत, आणि लेखनाच्या आधारे आपण उदरनिर्वाह केला, हे त्यांना अभिमानाचं वाटतंय, हा मुद्दा मात्र यातून आपल्यासारख्या वाचकांना लक्षात येतो. शेळक्यांचं चरित्र आणखी शोधायचा प्रयत्न करू पाह्यला, तर मग साहित्य अकादमीनं 'मेकर्स ऑफ इंडियन लिटरेचर' या मालिकेत प्रकाशित केलेलं व आनंद पाटील यांनी लिहिलेलं शेळक्यांचं ९४ पानांचं चरित्र आपल्याला मिळतं.

४. मर्यादित चरित्रसाधनं

साहित्य अकादमी, २००२

या चरित्रातला शेळक्यांबद्दलचा वैयक्तिक भाग अतिशय लहान (१४ पानांचा) आहे, आणि त्यातला बराचसा ऐवज आधी उल्लेख झालेली मुलाखत, दुसरा एक विशेषांक, शेळक्यांच्या डायरीतल्या काही नोंदी, एका पीएच.डी. प्रबंधाचं काम, एका एम.फिल.साठीचं काम, अशा मर्यादित साधनांमधून घेतलेला आहे. शेळक्यांबद्दलची चरित्रसाधनं मर्यादित असल्याची जाणीव या चरित्राचे लेखक आनंद पाटील यांना असल्याचं दिसतं. पण ही मर्यादा मान्य करूनही खूप ताणलेले निष्कर्ष काढण्यात पाटील मागं राहिलेले नाहीत. शिवाय एखादी वस्तुस्थितीच विचित्र पद्धतीनं लिहून तिचं विकृतीकरण करणं, असा प्रकार काही ठिकाणी दिसला. उदाहरणार्थ हे वाक्य पाहा: ब्राह्मण मुलीशी लग्न केलेले विख्यात लघुकथा लेखक शंकर पाटील यांनी त्यांना (उद्धव शेळक्यांना) महाराष्ट्र शासनाच्या पाठ्यपुस्तक मंडळात नोकरी मिळवून दिली, आणि नंतर शेळके यांना ब्राह्मण मुलीशी लग्न करणं साध्य झालं. (मूळ इंग्रजी वाक्य: [...] Shankar Patil, famous short story writer who had married a Brahmin girl, got him employed in the textbook bureau of Government of Maharashtra, and Shelke succeeded in marrying a Brahmin girl: पान ५). पुढं हे पाटील लिहितात: चाळिशीत विधुरावस्थेतल्या त्यांनी (शेळक्यांनी) जाणीवपूर्वक ब्राह्मण मुलीवर प्रेम केलं, असं नंतर त्यांनी त्यांच्या एका मुलाखतकाराला सांगितलं (इंग्रजी वाक्य: A widower in his forties he fell in love deliberately with a young Brahmin girl, as he told later to the interviewer: पान ७). शेळक्यांच्याच एका मुलाखतीतल्या उल्लेखावरून पाटलांनी हे लिहिलेलं आहे. ही मुलाखत म्हणजे आपल्या नोंदीत आधी उल्लेख आलेली, संजय खडसे यांनी घेतलेली. पण यात घोटाळा वाटतो. शेळके यांचं पहिलं लग्न घरच्या परिस्थितीमुळं, आई थकत होती म्हणून सून आणावी, अशा हेतूनं झालेलं होतं. ती पत्नी 'तोलामोलाची नव्हती', असं शेळक्यांनी मुलाखतीत म्हटलं आहे. पण दुर्दैवानं ती पत्नी वारली, त्यानंतर अनेक वर्षांनी शेळक्यांनी दुसरं लग्न केलं, हे आंतरजातीय लग्न होतं. खडसे यांना दिलेल्या मुलाखतीत शेळके म्हणतात: "पुण्यात असताना मी दुसरं लग्न केलं. हा आंतरजातीय प्रेमविवाह आहे. तोही जाणत्या वयात जाणूनबुजून केलेला. त्यामुळे त्याविषयी बोलण्यासारखं काही नाही." पहिलं लग्न परिस्थितीच्या रेट्यानं झालं, तर दुसरं लग्न जाणतेपणानं झालेलं होतं, असा शेळक्यांच्या बोलण्यातला अर्थ जाणवला. आनंद पाटलांनी या अर्थाचा अनर्थ करून त्याला आणखी निरनिराळे संदर्भ जोडून वाक्यं लिहिल्येत. शेळक्यांची साहित्यिक कारकीर्द आणि आंतरजातीय लग्न यांच्यात संबंध दिसत असल्याचं काहीतरी पाटील पुढं म्हणताना दिसतात. पण शंकर पाटलांबद्दलचा वैयक्तिक उल्लेख बिनसंदर्भानं देऊन काय साध्य होतं ते कळलं नाही. असे वैयक्तिक उल्लेख सखोल चरित्रात तपशीलवार मांडणीनं संदर्भासहित देणं, ही वेगळी गोष्ट आहे. पण इतक्या ओझरत्या पद्धतीनं आणि मर्यादित साधनांमधे असे उल्लेख चुकीचे वाटले. शिवाय, पाटलांनी ज्या पद्धतीनं हे सगळं लिहिलंय, ते शेळक्यांपेक्षा संबंधित स्त्रीसाठी मानहानीकारक आहे. संबंधित व्यक्ती जिवंत असताना  तिला याबद्दल विचारून लेखन करता आलं असतं. शेळक्यांच्या मुलाखतीवरच एकतर्फी भर ठेवून, त्यातही चुकीचे अर्थ काढून अशी वर्णनं करणं गैर वाटतं.

लेखकाची चरित्रसाधनं मर्यादित असतील, त्याच्या बाजूनं फार काही बोललं गेलं नसेल, तर त्याच्याबद्दल किती विचित्र उल्लेख होऊ शकतात, याचा हा वाईट दाखला आहे. नोंदीच्या सुरुवातीला आलेला उल्लेखही चरित्राशी संबंधित असला तरी त्यात मुख्यत्वे शेळक्यांच्या साहित्याबद्दल काही नकारात्मक मुद्दा नोंदवलेला आहे. पाटलांनी मात्र वैयक्तिक शेरा मारलाय. [ही नोंद केल्यानंतर काही महिन्यांनी साहित्य अकादमीलाही या चरित्रपुस्तिकेतली ही बाब कळवली. पोच मिळाली. पण पुढे काही झालं का, ते कळलं नाही]. तरीही या चरित्रपुस्तिकेत काही थोडीशी उपयोगी माहितीही सापडते. शेळक्यांच्या काही कादंबऱ्यांची व कथांची- म्हणजे त्यातल्या कथानकांची तोंडओळख यात करून दिलेली आहे. शिवाय, शेळक्यांच्या लेखनाची पाटलांना जाणवलेली वैशिष्ट्यंही काही वेळा उपयोगी ठरू शकतील. उदाहरणार्थ, शेळक्यांनी विविध पार्श्वभूमीवरच्या पात्रांच्या कथा लिहिल्या. विविध जाती-धर्मांसोबतच ग्रामीण व शहरी अशा अनेक पार्श्वभूमी त्यांच्या कथानकांमध्ये दिसतात. शेळक्यांनी मुलाखतीत ग्रामीण-शहरी या मुद्द्यावर व्यक्त केलेलं मत या म्हणण्याशी जुळणारं आहे.

५. लेखनकला नि लेखनकामाठी

पॉप्युलर प्रकाशन, १९९०
मुखपृष्ठ: बाळ ठाकूर

उद्धव शेळके यांनी लिहिलेल्या अनेक कादंबऱ्यांमध्ये तीन कादंबऱ्या चरित्रात्मक स्वरूपाच्या होत्या. 'साहेब' (प्र.के. अत्रे), 'मनःपूत' (पु.भा. भावे) आणि 'खंजिरीचे बोल' (तुकडोजी महाराज) या त्या कादंबऱ्या. उदाहरणादाखल यातली 'मनःपूत' कादंबरी पाहू. पॉप्युलर प्रकाशनानं १९९० साली ही कादंबरी प्रकाशित केली. त्याआधी उद्धव शेळक्यांना हार्ट-अटॅक येऊन गेलेला होता. शारीरिक आघाताचा साहजिकपणे मनावरही परिणाम झाला, असं त्यांनी या कादंबरीला लिहिलेल्या प्रस्तावनेत म्हटलं आहे ('मृत्यूला मी चुकवलं खरं, पण नंतर राहिलेल्या आयुष्याच्या सापळ्याशी दोन हात करणं मला जड जाऊ लागलं. जीवनावरची मानसिक पकड सुटली. नैराश्यानं वाचन-लेखनावरची वासना नाहीशी झाली. [...] शरीराशिवाय मन सुखी राहात नाही व याचा प्रत्यक्ष अनुभव मी घेत होतो'). अशा वेळी त्यांना पॉप्युलर प्रकाशनाचे रामदास भटकळ यांनी मदत केली. जास्तीच्या उपचारांसाठी भटकळ शेळक्यांना अमरावतीहून मुंबईला घेऊन गेले. मग तिथं जरा शेळक्यांना मनाला आराम वाटला. तिकडेच पु.भा. भावे स्मृती समितीच्या वार्षिक बैठकीला ते एकदा गेले होते. मग त्यातून तिकडं त्यांनी भाव्यांवर कादंबरी लिहायाची इच्छा बोलून दाखवली. त्यानुसार मग ही 'मनःपूत' कादंबरी लिहिली गेली. भावे हे सुरुवातीच्या काळातले शेळक्यांचे लेखनातले आदर्श होते, असं प्रस्तावनेत त्यांनी लिहिलंय. तर आता या पार्श्वभूमीवर लिहिलेली ही कादंबरी एका पातळीवर सपक पद्धतीनं भाव्यांच्या सार्वजनिक व्यक्तिमत्त्वाबद्दलचा आलेख नोंदवते. हिंदुत्वाचा दुराभिमान, स्त्रीशिक्षणाबद्दल अनादर, वांशिक श्रेष्ठत्व, इत्यादी विविध मतं भाव्यांनी हिरीरीनं मांडलेली होती. शिवाय, मराठीत नवकथाकार म्हणून ज्यांची नावं घेतली जात होती त्यातले हे एक! भाव्यांच्या भीषण मतांच्या तपशिलासाठी पाहा: पु.भा.भावे यांची अनिल अवचटांनी घेतलेली मुलाखत (रिपोर्टिंगचे दिवस, समकालीन प्रकाशन, पान १३६-१४७). शेळक्यांच्या कादंबरीत ही मतंही आलेली आहेत, पण या मतांमागचं मन (जसंकसं असेल तसं) कादंबरीत आलेलं नाही. भाव्यांनी 'प्रथमपुरुषी एकवचनी' या नावानं स्वतःचं आत्मचरित्रही लिहिलेलं आहे, ते रेघेच्या वाचनात आलेलं नाही. पण त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाबद्दल सार्वजनिक पातळीवर जितपत बोललं जातं, तितपतच या कादंबरीत आहे. त्याच्या विविध बाजूही फारशा आलेल्या नाहीत. खाजगी आयुष्यातला काही तपशील या सगळ्या सार्वजनिक व्यक्तिमत्त्वाला जोडत जातो, पण त्या खालचे थर या कादंबरीत नाहीत. शिवाय, मुख्य पात्र बाकीच्या पात्रांपेक्षा काही पायऱ्या वरती उचलून ठेवलेलं असल्यानंही आपोआप एक वरवरचेपणा आलेला आहे. एका अर्थी, मनानं जर्जर झालेल्या शेळक्यांसारख्या चांगल्या लेखकाची ही खचलेली कादंबरी आहे, असं वाटलं. पण ही प्रतिष्ठित पॉप्युलर प्रकाशनानं काढलेली होती. कव्हरवरचं चित्रही साधारण त्यांच्या प्रकाशनाला साजेसं. फॉन्ट वगैरे नीट. कादंबरीतलं लेखन-छपाई हे नेटकं आहे, पण शेळक्यांची लेखक म्हणून असलेली कौशल्यं इथं वाचक म्हणून आपल्याला जाणवली नाहीत.

भगवानदास हिरजी प्रकाशन, ऑगस्ट १९७९
मुखपृष्ठ: ल. म. कडू

त्या तुलनेत १९७९ साली प्रकाशित झालेली शेळक्यांची 'महापाप' ही कादंबरी फारच रोचक आहे. शेळक्यांनी जे लिखाण पैशासाठी केलं त्यात ही कादंबरीही कदाचित गणली जाईल. यासंबंधी एक आधार पाहा: 'धग' आणि 'महामार्ग' या शेळक्यांच्या कादंबऱ्या वाचलेल्या आणि आवडलेल्या एका व्यक्तीला आपण या कादंबरीचं मुखपृष्ठ दाखवलं, तर त्या व्यक्तीला ते बटबटीत वाटलं. हे चित्र पाहून 'अंधा कानून' या हिंदी पिक्चरमधला रजनीकांत आठवला, असं ही व्यक्ती म्हणाली. मग आपल्यालाही 'अंधा कानून'मधलं आठवलं आणि या व्यक्तीचं म्हणणं पटलं. 'अंधा कानून'मधे अमिताभ बच्चन, हेमा मालिनी आणि रजनीकांत अशी मंडळी आहेत. काही सनसनाटी सूड वगैरे टाइपचं कथानक आहे, असं अंधुक आठवतंय. तर आता ही कादंबरीही सनसनाटी आहे का? होय, आहे. पण तरीही ती 'मनःपूत'पेक्षा चांगल्या बांधणीची आहे, असं आपलं वाचक म्हणून मत पडलं. या कादंबरीत साधारण साठाव्या पानावरच एक खून पडतो, त्याच्या चार-पाच पानं आधी एका स्त्रीच्या देहाचं वर्णन येतं. नंतरही असा मसाला त्यात आहे. पण 'अंधा कानून'इतकं हे सनसनाटी नाहीये. कूळकायद्याच्या पार्श्वभूमीवर एक देशमुख खानदान आणि कुळं यांच्यातल्या संघर्षावरून कादंबरी सुरू होते. पात्रंही काहीशी एकसाची आहेत. त्यामुळं म्हटलं तर वाचायला 'सुलभ' ठरेल अशी ही कादंबरी. तरीही लेखक म्हणून शेळक्यांची काही वैशिष्ट्यं यात जाणवतात. वातावरणनिर्मिती (एका गावातला चौक-तिथलं वातावरण, तिथून सुरू करत मग पात्रांची ओळख), सनसनाटीपणा असला तरी कथानकात आवश्यक सुसंगती ठेवण्याचं भान, ग्रामीण-शहरी तपशिलांमधे आवश्यक ती सफाई, अतिशय प्रवाहीपणे गोष्ट सांगण्याचं कौशल्य- हे सगळं शेळक्यांचं कसब या कादंबरीत आहे.

आधी उल्लेख आलेल्या विशेषांकात अशोक राणा यांनी घेतलेली शेळक्यांची मुलाखतही आहे. यात शेळक्यांना त्यांची स्वतःची कोणती कादंबरी सरस वाटते, असं मुलाखतकारानं विचारलंय. त्यावर शेळके म्हणतात:

"तसं पाहिलं तर कोणत्याही लेखकाला आपली कोणतीही कादंबरी सारखीच, व माझी प्रत्येक कादंबरी आपापल्या परीनं सरस आहेच, पण त्यातल्यात्यात प्रकृतीवैशिष्ट्य, विविधता व नाविन्य तसंच शैली या दृष्टीनं 'अगतिका', 'साहेब', 'लेडिज हॉस्टेल', 'डाळिंबाचे दाणे' या कादंबऱ्या माझे मास्टरपीस आहेत."

'धग'चा उल्लेख यात नसल्याबद्दल मुलाखतकार साहजिकपणे आश्चर्य व्यक्त करतात. तर शेळके म्हणतात:

"धग ही एकमेव कादंबरी श्रेष्ठ नाही. सर्व लोक म्हणतात श्री. शेळके यांची 'धग' ही सर्वोत्कृष्ट कादंबरी आहे. खरं तर असं म्हणणाऱ्यांनी माझ्या इतर कादंबऱ्या वाचलेल्याच नसतात. 'धग'पेक्षाही मी सरस लेखन इतर कादंबऱ्यात केलं आहे"

मुलाखत नक्की कोणत्या साली घेतली याचा उल्लेख या अंकात केलेला नाही. पण एकूण मिळून शेळक्यांना फक्त 'धग'चं कौतुक होणं पटत नसल्याचं यात दिसतं. पण आपण वाचक म्हणून आपलं मत तर नोंदवू शकतोच. त्यानुसार आता नोंदीचा शेवट करूया.

शेळक्यांनी वर म्हटलेल्या त्यांच्या इतर बऱ्याचशा कादंबऱ्या रेघेच्या वाचनात आलेल्या नाहीत. त्या बाजारात वा लायब्रऱ्यांमधेही सहजी उपलब्ध होत नाहीत. तरीही 'धग' सोडून 'बाईविना बुवा', 'महामार्ग' या कादंबऱ्या आणि 'शिळान अधिक आठ कथा' हा कथासंग्रह यांना धरून आपल्याला शेळक्यांची लेखकीय कौशल्यं नोंदवता येतील असं वाटतं (तीनही पुस्तकांचे प्रकाशक: पॉप्युलर प्रकाशन). ही पुस्तकंही रेघेकडे उपलब्ध होती, पण नोंद लिहिताना आपण इथं दुसरीच दोन पुस्तकं मिळवून वापरली. शेळक्यांनी कादंबऱ्या, कथा, लहान मुलांच्या गोष्टी, श्रुतिका, नाटकं, दोन चित्रपट, दोन दूरचित्रवाणी मालिका- असं खरोखरंच प्रचंड लिहिलेलं आहे. त्यांच्या प्रकाशित पुस्तकांची संख्या ११९ किंवा कदाचित अधिक आहे. हे सगळं वाचणं आपल्यासाठी तरी अशक्यच आहे. यातली चाळीसेक पुस्तकं म्हणजे शेळक्यांनी पैशासाठी केलेली भाषांतरं होती. ही भाषांतरं बरीचशी शृंगारकथांची किंवा थरारकथांची होती.

'लेखनकला' आणि 'लेखनकामाठी' असे दोन शब्द मराठीत वापरात आहेत. सर्जनशील प्रेरणेनं केलं गेलेलं लेखन, एवढ्यापुरताच या नोंदीतल्या कलेचा संदर्भ आहे. कामाठी या शब्दाला जातीय संदर्भही असला तरी इथं तो कसबी शारीरिक श्रमांशी संबंधित वापरलेला आहे, एवढ्यापुरतं पाहावं. तर, शेळक्यांनी लेखनकला आणि लेखनकामाठी अशा दोन्ही अर्थांनी लेखन केलेलं दिसतं. आपण त्यांच्या सर्वच कादंबऱ्या वाचलेल्या नसल्या तरी एवढं लक्षात येतं की, त्यांच्या जगण्यात स्थैर्य होतं तेव्हा ते सर्जनशील प्रेरणेनं लिहू पाहात होते. म्हणजे तपोवनमधल्या नोकरीच्या काळात त्यांनी केलेलं लेखन केवळ खपण्याच्या हेतूपेक्षा नवीन काही शोधण्याच्या हेतूनं होतं, असं आनंद पाटील म्हणतात. 'डाळिंबाचे दाणे' या तमाशाजीवनावरच्या कादंबरीसाठी ते स्वतः अनेक ठिकाणी फिरले. कुष्ठरोग्यासंबंधी त्यांना जे अनुभव पाहाता आले, तेही त्यांच्या लेखनात उतरले. 'धग'मधला कौतिकचा नवरा शेवटी कुष्ठरोगी होऊन मिशनऱ्यांसोबत जातो. शिवाय 'अगतिका' कादंबरीतही या अनुभवाचे पडसाद उमटले, असं फाले यांच्या पुस्तकात म्हटलंय. इतर दोन मुलाखतींमधून आपण खुद्द शेळक्यांचं त्यांच्या लेखनाबद्दलचं म्हणणं ओझरतं तरी समजून घेतलं.

रामदास भटकळ यांनी १८ डिसेंबर २००२ साली शेळक्यांवर लिहिलेला एक छोटासा लेख आधी उल्लेख झालेल्या विशेषांकातही वाचायला मिळतो. त्यात शेवटी भटकळ म्हणतात:

"[...] आम्ही शेळक्यांच्या लिहिण्याच्या गतीने पुस्तक काढू शकलो नाही. आमची अडचण व्यावसायिक होती. तर शेळक्यांची व्यावहारिक. त्यांनी अमरावतीची नोकरी सोडली होती आणि फक्त लेखनावर ते उपजीविका करणार होते. दरमहा काही तरी छापलं जाऊन त्याचे पैसे मिळणं आवश्यक होतं. त्यांचा माझा स्नेहाचा धागा बळकट असल्यामुळे आम्ही एकत्र बसून निर्णय घेऊ शकलो. मधल्या काळात त्यांनी जबरदस्तीने जे लिहावं लागलं ते इतरत्र प्रसिद्धीस दिलं. पुढं पुन्हा आत्मविश्वासानं त्यांनी 'खंजिरीचे बोल' (तुकडोची महाराजांवरील कादंबरी), 'मनःपूत' (पु.भा. भावे यांच्या जीवनावरील कादंबरी) या चरित्रात्मक कादंबऱ्या लिहिल्या. तेव्हा ते पुन्हा पॉप्युलरकडे आले. त्यांची शेवटची कादंबरी 'महामार्ग'. त्यांच्यातील थोर कादंबरीकाराची खूण पटवत होती. इतक्यात ते गेले."

उद्धव शेळके यांची पत्नी प्रेरणा शेळके यांनी रेघेशी बोलताना (मार्च २०१७) रामदास भटकळ यांचं कौतुक केलं. भटकळांनी मानधनाच्या बाबतीत चोखपणा ठेवला, त्याचा फायदा आपल्याला झाल्याचं त्या म्हणाल्या. शिवाय 'नॅशनल बुक ट्रस्ट'नं विविध भारतीय भाषांमधे 'धग'चं भाषांतर केलं, त्याचंही मानधन अडचणीच्या काळात उपयोगी पडलं. 'हे जे सगळं आहे (म्हणजे शेळक्यांनी अमरावतीत घेतलेली जमीन, त्यावर उभं केलेलं घर, मग बाकी काही मालमत्ता) ते 'धग'मुळंच आहे', असं त्या म्हणाल्या. म्हणजे त्या-त्या वेळी उदरनिर्वाहासाठी शेळक्यांनी 'पॉप्युलर' रूचीला भावणारं लिखाण केलं असलं तरी त्यांना दीर्घकाळ टिकणारा आर्थिक आधारही 'धग'नं दिला, असं यावरून दिसतं.

तर, असे हे उद्धव शेळके ३ एप्रिल १९९२ रोजी वारले. म्हणजे आज त्यांचा पंचविसावा स्मृतिदिन आहे. शेळक्यांची मुख्य स्मृती वाचकांना 'धग'मुळं राहील बहुधा. त्यांचं उर्वरित बहुतांश लिखाण तात्कालिक निकडीतून झालेलं असेलही. पण त्यातलं काही ना काही मोजकं निवडक लिखाण 'धग'च्या जवळपास येणारं तरी असेल, असं वाटतं. म्हणजे 'धग'शिवायही इतर काही कथा, काही मोजक्या कादंबऱ्या अजूनही शेळक्यांची आठवण ठेवण्यासाठी आधाराच्या असतील असं वाटतं. यांचं प्रमाण त्यांच्या एकूण लेखनाच्या तुलनेत अर्थातच कमी असणार. पण जे काही निवडक असेल, ते पुन्हा बाजारात आलं तर बरं होईल. 'धग' आणि बहुधा 'बाईविना बुवा' या कादंबऱ्यांचं स्थान 'लेखनकले'च्या अंगानं मान्य होत असेल, असं वाटतं. बाकी, जगण्यासाठी शेळक्यांनी 'लेखनकामाठी'ही केली, हे कमी महत्त्वाचं आहे, असं आपल्याला वाटत नाही. आपण त्यांचं जे काही साहित्य वाचू त्यावर मत बनवण्याचा अधिकार वाचक म्हणून आपल्याला आहेच, त्यात लेखकाच्या चरित्राची- किंवा लेखकाचं स्वतःच्या साहित्याबद्दलचं म्हणणं काय आहे याची- काही गरज आपल्याला नाही. पण लेखकाच्या चरित्राबद्दल बोलताना मात्र केवळ आपली मतं त्यावर लादणंही बरोबर वाटत नाही. तसं तर लेखनकलेतही काही वेळा कामाठी गरजेची ठरते नि लेखनकामाठीतही काही ना काही कला तर असतंच असेल.

उद्धव शेळके
(८ ऑक्टोबर १९३० - ३ एप्रिल १९९२)