जाहिराती, 'जोरम', जर्नलिस्ट, जांभेकर

जाहिराती

आज (६ जानेवारी २०२५) 'लोकमत' या वृत्तपत्राच्या नागपूर, अकोला, पुणे, छत्रपती संभाजीनगर, नाशिक आणि अहिल्यानगर आवृत्त्यांच्या पहिल्या पूर्ण पानावर 'लॉयड्स मेटल्स अँड एनर्जी' या कंपनीची जाहिरात आहे. हीच पूर्ण पानाची जाहिरात 'लोकसत्ता'च्या नागपूर, पुणे, मुंबई आवृत्त्यांमध्ये पाचव्या पानावर, आणि नाशिक, छत्रपती संभाजीनगर, अहमदनगर आवृत्त्यांमध्ये बाराव्या (शेवटच्या) पानावर आहे. महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांनी १ जानेवारी रोजी केलेल्या गडचिरोलीदौऱ्याच्या पार्श्वभूमीवर ही पूर्ण रंगीत जाहिरात आल्याचं मजकुरावरून कळतं. इंग्रजी मजकुराचं यांत्रिक-कृत्रिम प्रभावाखालचं मराठी भाषांतर या जाहिरातीत आहे, त्यामुळे कुठल्याही प्रदेशातल्या मराठी माणसांना ते सगळं वाचणं जिकिरीचं जाईल. सुरुवातीचाच ठळक मजकूर पाहा: 'गडचिरोली सर्व योग्य कारणास्तव मथळे बनवत आहे आणि महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेत त्याच्या मजबूत औद्योगिक व्यवस्थेद्वारे महत्त्वपूर्ण योगदान देण्यास तयार आहे. Lloyds Metals and Energy Limited केवळ स्वच्छ ऊर्जा उपायच देत नाही तर औद्योगिक नवोपक्रमाद्वारे या प्रदेशाला यशोगाथा लिहिण्यास मदत करत आहे, तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा अखंडपणे समुदाय कल्याणाशी मिलाफ करत आहे.' शिवाय, काही पूर्णच निराधार, निरर्थक आणि हास्यास्पद विधानंही त्यात आली आहेत. उदाहरणार्थ, मुख्यमंत्र्यांच्या अवतरणातलं पहिलं वाक्य असं आहे: 'गडचिरोलीला भारताची राजधानी म्हणून स्थापित करण्यासाठी आम्ही अथक प्रयत्न करत आहोत.' बाकी, छायाचित्रांची भरघोस मांडणी, अलंकारिक शब्दांचा भडीमार करणाऱ्या या जाहिरातपर मजकुरात 'इको-फ्रेंडली खाणकाम', 'शाश्वत खाणपद्धती', 'एक शाश्वत दृष्टी' असे उप-विभागांचे मथळे आहेत. एखाद्या विशेष लेखासारखी मांडणी असणारा, मुख्यमंत्र्यांची आणि पंतप्रधानांची अवतरणं खास चौकटीत देणारा, मुख्यमंत्र्यांच्या हस्ते झालेल्या उद्घाटन-समारंभांची छायाचित्रं वापरणारा हा सर्व मजकूर एका खाजगी पोलाद-निर्मिती कंपनीच्या जाहिरातीचा असल्याचं आताच्या काळात सर्वांनाच कळेल, असं मानायचं असेल त्यांनी मानावं. 'लोकसत्ता'ने पानाच्या वरच्या बाजूला उजव्या कोपऱ्यात ADVERTORIAL असा इंग्रजी शब्द बारीक ठशात छापलेला आहे, 'लोकमत'ने खालच्या बाजूला उजव्या कोपऱ्यात RCI असं छापलं आहे. बातमी आणि जाहिरात यातली फारकत फक्त एका कोपऱ्यातल्या धूसर शब्दावर आणि वाचकांच्या समजुतीच्या भरवशावर सोडून दिलेली आहे. 

लोकसत्ता, नागपूर आवृत्ती, २६ जानेवारी २०२५

लोकमत, नागपूर आवृत्ती, २६ जानेवारी २०२५

आत्ताचे मुख्यमंत्री मधल्या काळात उपमुख्यमंत्री होते तेव्हा, १५ ऑगस्ट २०२३ रोजीही त्यांनी गडचिरोलीदौरा केला होता. तेव्हा त्यांच्या व्यक्तिगत अधिकृत यू-ट्यूब चॅनलवरही लॉइड कंपनीची सुमारे सव्वासात मिनिटांची व्हिडिओ-जाहिरात शेअर करण्यात आली होती. 'लॉयड मेटल्स गडचिरोली, महाराष्ट्र आणि देशाच्या विकासासाठी कटिबद्ध आहे! । गडचिरोली' असा त्या जाहिरातीचा मथळा होता. या जाहिरातीत सुरुवातीलाच पुढील वाक्य कानावर पडतं: 'माननीय उपमुख्यमंत्री श्री. देवेंद्र फडणवीस आपण गडचिरोली पोलील दलाच्या पुरुष अंमलदार बरॅक उद्घाटन समारंभाला आलात. आम्ही लॉइड्स मेट्लस अँड एनर्जी परिसरात आपले स्वागत करतो'. एका खाजगी कंपनीचा असा जाहिरातपर व्हिडिओ उप-मुख्यमंत्र्यांनी स्वतःच्या अधिकृत चॅनलवरून शेअर करणं (त्यातही पोलिसांशी संबंधित उद्घाटनाच्या एका कार्यक्रमानिमित्त संबंधित कंपनीने केलेली ही जाहिरात असणं),  संबंधित कंपनीने मुख्यमंत्र्यांच्या दौऱ्याबद्दलची अवतरणं-छायाचित्रं आपल्या वृत्तपत्रीय जाहिरातीत वापरणं, ही बाब आता कदाचित आपल्याला धक्कादायकही वाटणार नाही इतकी रुळून गेलेली आहे. 

आता मुख्यमंत्री असणाऱ्या फडणवीस यांच्या गडचिरोलीतील ताज्या दौऱ्याबद्दल विरोधकांनीही त्यांचं कौतुक केलं. सत्ताधारी भाजपच्या सध्याच्या कट्टर विरोधकांपैकी एक असणाऱ्या 'शिवसेना- उद्धव बाळासाहेब ठाकरे' पक्षाच्या 'सामना' या मुखपत्रात फडणवीसांनी गडचिरोलीसारख्या नक्षलग्रस्त जिल्ह्यात 'विकासाचं नवं पर्व' सुरू केल्याबद्दल त्यांचं अभिनंदन करण्यात आलं ('देवाभाऊ, अभिनंदन!', सामना, ३ जानेवारी). गडचिरोली जिल्ह्यातील विकासाची प्रक्रियेसंदर्भात आर. आर. पाटील यांनी केलेलं काम देवेंद्र फडणवीस पुढे नेत आहेत, ही चांगली गोष्ट असून ते एकटेच प्रामाणिकपणे काम करत असल्याचं दिसतं, अशी प्रशंसा 'राष्ट्रवादी काँग्रेस- शरद्चंद्र पवार' या पक्षाच्या प्रमुख नेत्या सुप्रिया सुळे म्हणाल्या (इंडियन एक्सप्रेस, ५ जानेवारी; झी-२४ तास, ५ जानेवारी). एका अर्थी, काही विशिष्ट मुद्द्यांवर सर्व राजकीय वर्गाची वृत्ती कोणती आहे, याचासुद्धा हा प्रातिनिधिक दाखला आहे.

पण पोलीस चौक्यांचं उद्घाटन आणि पोलाद-प्रकल्पांचं उद्घाटन, या दोन्ही गोष्टी एकाच फटक्यात करत जाण्याला विकासाचा मार्ग मानणं धोकादायक आहे. याबद्दल आपण पूर्वीही नोंदी केल्या आहेत. स्थानिक लोकांशी संवाद न साधता केवळ पोलिसी बळाच्या आधाराने औद्योगिकतेचा विस्तार झाला तरी त्या विकासाचा स्थानिक पातळीवर काय अर्थ उरेल? स्थानिकांची पूर्वापार उपजीविकेची साधनं आणि त्या साधनांभोवतीचा परिसर पूर्णपणे हिरावून घेऊन त्यांना एखाद्या पोलाद-प्रकल्पात कोणत्या स्तरावरचा रोजगार मिळेल, तो रोजगार किती 'शाश्वत' असेल? लोहखनिजाचं उत्खनन किती वर्षांच्या कालावधीकरता आहे; या संदर्भात वापरलेल्या 'शाश्वत' शब्दाची कालमर्यादा कोणती आहे? असे विविध प्रश्न या संदर्भात उपस्थित केले जातात. त्या प्रश्नांनाच धरून या प्रकल्पांना विरोधही होत असतो.

अशा प्रकल्पांना इतर घटकांसोबतच माओवाद्यांकडूनही विरोध होतो. पण त्यांचा विरोध फक्त या प्रकल्पांपुरता मर्यादित नाही, हे खरं आहे. माओवादी पक्षाच्या सैद्धान्तिक मांडणीनुसार, फक्त आत्ताचंच सरकार नव्हे तर एकंदरच भारतीय राज्यसंस्था 'निमसरंजामी आणि निमवासाहतिक' आणि भांडवलदारवर्गाची बटीक आहे. म्हणजे, ब्रिटिश गेले असले तरी सत्तेवर येणारे भारतीय नेतेही वासाहतिक वृत्तीनेच वागतात आणि रूढार्थाने लोकशाही स्वीकारली गेली असली तरी या वृत्तीमध्ये सरंजामी अंशही आहे, आणि हे सगळं मिळून भांडवलशाही व्यवस्थेला पोषक तऱ्हेने सुरू असतं, असा माओवाद्यांचा आरोप आहे. त्यामुळे अशा व्यवस्थेत काही निवडणुका वगैरे घेऊन बदल होणार नाही, तर प्रदीर्घ सशस्त्र युद्ध हाच यावरचा एकमेव उपाय आहे, अशी माओवाद्यांची मांडणी थोडक्यात सांगता येईल. पण अशा युद्धात सरकारी दलांकडच्या शस्त्रांशी आपली शस्त्रं किती काळ तोंड देऊ शकतील? अशा संघर्षात दोन्ही बाजूंनी मोठ्या प्रमाणात मरण पावणाऱ्या आदिवासींच्या जगण्याचं मूल्य फक्त आपल्या सैद्धान्तिक आकलनावर जोखता येईल का? आपण एका विशिष्ट समाजव्यवस्थेचं स्वप्न सैद्धान्तिक पातळीवर स्वीकारलं असलं आणि आपण स्वतः त्यासाठी मृत्यू पत्करायलाही तयार असलो तरी, इतरांच्याही मृत्यूची आहुती त्यात किती काळ देत राहणार? त्यासाठी वापरावी लागणारी दहशत तसंही कोणत्या शाश्वत व्यवस्थेचं आश्वासन देईल? असे प्रश्न यातून माओवाद्यांना विचारता येऊ शकतात. पण सरकार हिंसा करतंच, त्यामुळे आम्ही करतो ती प्रतिहिंसा आहे; किंवा बाहेर शांततेच्या नि सनदशीर मार्गांनी केल्या जाणाऱ्या मागण्यांना भीक घातली जात नाही, तर त्यामुळे सशस्त्र युद्ध अपरिहार्य होतं, असंही त्यांचं म्हणणं असतं. या मुद्द्यांवर समाधानकारक उत्तरं देता येतील अशी स्थिती प्रचलित लोकशाहीचं सरकार निर्माण करत नाही तोवर हे सर्व प्रश्न तेवढे 'शाश्वत' राहतील.

या प्रश्नांशी निगडीत काही नोंदी 'रेघे'वर आधीही केल्या आहेतच. सध्या गडचिरोलीतील लोहखनिजाचा प्रकल्प, विकास आणि स्थानिक लोकांची उपजीविका, एवढ्यापुरतंच बोलायचं तर पुढील दोन नोंदी वाचणं कदाचित उपयोगी पडेल. गडचिरोलीत जाऊन स्थानिक लोकांशी बोलून यात काही तपशील मांडायचा प्रयत्न केला होता. लॉइड कंपनीच्या प्रकल्पाखाली येणारा भागही त्यात आहे. 

• भारतीय प्रजासत्ताकाची बस आणि 'पेसा' (२६ जानेवारी २०१६)
• तोडगट्ट्यातल्या आदिवासींचं म्हणणं काय होतं? (२३ नोव्हेंबर २०२३)

'जोरम'

जोरम हे तीन महिन्यांच्या एका मुलीचं नाव आहे. तिच्या आईचा मुंबईत एका बांधकामाखालील इमारतीत खून झालाय आणि आता तिचा बाप तिला घेऊन स्वतःचा जीव वाचवत धावतोय. बापाचं नाव दसरू केरकट्टा. 

मूळ झारखंडमधलं एक गाव. लोहखनिजाच्या खाणीसाठी भूसंपादनात दसरूचं गाव, त्याची जमीन गमावण्याचं संकट समोर उभं ठाकतं. एका आदिवासी आमदाराचा मुलगा या व्यवहारात दलाल म्हणून कार्यरत असतो. या तणावाच्या परिस्थितीत दसरू नक्षलवादी दलममध्ये जाऊन सहभागी होतो. त्यानंतरच्या घडामोडींमध्ये आमदाराच्या मुलाला नक्षलवाद्यांच्या 'जनअदालती'त देहदंडाची शिक्षा ठोठावली जाते. या शिक्षेच्या अंमलबजावणीत दसरूचाही सहभाग असतो (लटकावलेल्या माणसाला मारलं जात असताना दोरी धरण्यापुरता). पण या अनुभवाने हादरून दसरू नक्षलवादी दलममधून बाहेर पडतो आणि बायकोसोबत मुंबईला निघून जातो. तिथे तो बांधकाम मजूर म्हणून काम करायला लागतो. पाच वर्षं जातात. दरम्यान, संबंधित आदिवासी आमदाराची पत्नी- फुलो कर्मा- त्याच्या पक्षाची नेती होते, आणि ती मुंबईत काही कार्यक्रमानिमित्त आलेली असते. एका ठिकाणी तिच्या वतीने सोलार बॅटऱ्यांचं वाटप केलं जात असतं, तिथे तिला दसरू दिसतो. आपल्या मुलाच्या हत्येशी संबंधित व्यक्तींपैकी दसरू हाच असल्याची खात्री ती करून घेते. दसरू इतर मजुरांप्रमाणे बांधकामाच्याच ठिकाणी एका तात्पुरत्या कोपऱ्याला घर मानून जगत असतो. फुलो दिसल्यावर तोही सावध होतो. पण एकदा तो संध्याकाळी बाहेरून घरी येतो तेव्हा बायकोला मारून टाकण्यात आल्याचं त्याला दिसतं. पत्नीच्या खून त्यानेच केल्याचं भासवण्यासाठीची तजवीज फुलोने केलेली असते. त्यामुळे पोलीस दसरूच्या मागे लागतात. दसरू मुलीसह तिथून कसाबसा पळ काढतो. ट्रेन पकडून मग झारखंडला आपल्या गावी पोचतो. मुलीसोबत स्वतःचा जीव वाचवण्याचा आटोकाट प्रयत्न करणारा दसरू (मनोज वाजपेयी), त्या प्रवासात दसरूच्या मागे लागलेला (दलित समुदायातील) पोलीस अधिकारी रत्नाकर (झिशान अय्युब), फुलो (स्मिता तांबे) आणि इतर काही माणसं- यांची वेगवेगळी दुःखं आपल्या समोर येतात. प्रत्येक जण त्या दुःखावरचा उतारा शोधू पाहतो, पण त्या उताऱ्यामध्ये दुसऱ्याचं दुःख दिसत राहतं, असा हा एक दुःखांचाही गुंतागुंतीचा प्रवास आहे. 

देवाशिष मखिजा यांनी दिग्दर्शित केलेल्या 'जोरम' या चित्रपटाच्या कथानकाचा थोडाच सारांश वरती नोंदवला. हा चित्रपट २०२३ सालच्या सुरुवातीला प्रदर्शित होऊन गेला. आता तो यू-ट्यूबवर अधिकृतरीत्या बघायला मिळतो- ही लिंक. चित्रपट म्हणून त्यात काही कमी-अधिक नोंदवता येऊ शकेल. विशेषतः शेवटाकडे घडवलेला नाट्यमय प्रसंग काही बाबतीत दुबळा ठरतो- उदाहरणार्थ, दसरू पोलिसांपासून पळताना एका जीपच्या मागे धरून जाताना दिसतो. सिक्युरिटीवाल्यांना तो दिसूनही ते त्याला का पुढे सोडतात याचा तर्क साधारपणे दाखवला आहे. पण मुळात नक्षलवादी दलममध्ये काम केलेला माणूस अशा गाफील पद्धतीने गाडीला उघडपणे मागे धरून जाईल, यावर विश्वास बसणं अवघड आहे. पण आपला आत्ताचा मुद्दा चित्रपटाचं विश्लेषण करणारा नाही. चित्रपटाचा एकंदर अवकाश आपल्या नोंदीशी संबंधित आहे. अगदीच दाखला हवा असेल तर, पुढे चिकटवलेल्या या चित्रपटातील काही दृश्यचौकटी पाहा. त्यांची वरच्या जाहिरातींशी आपोआप सांगड बसेल. विकासाच्या जाहिरातींमध्ये न येणारा मानवी जगण्यावरचा आणि आजूबाजूच्या परिसरावरचा या प्रक्रियेचा परिणाम त्यातून काही अंशाने दिसू शकेल.

चित्रपटातील या चौकटींचं सर्व श्रेय दिग्दर्शक-निर्माते-छायाचित्रणकार आदींना. आधी संबंधित चौकटीविषयीची ओळ लिहून मग चौकट चिकटवली आहे-

प्रगतीच्या मार्गावर स्वागत करणारा 'प्रगती स्टील'चा फलक-

मुलीला घेऊन लपतछपत पळणारा दसरू गावाच्या पंचक्रोशीत पोचलाय. तो ज्या भिंतीआड लपलाय त्या भिंतीवर लिहिलंय- 'आदिवासी को मिट्टी में मिलाने वालों तुझे पता नहीं की वो बीज है'. अनेकदा घोषणांच्या रूपात किंवा आदिवासी दिवसाच्या समारंभांमध्ये वापरली जाणारी ओळ.

गावाच्या परिसरात परत गेल्यावर रात्री तिथेच जवळ एका मोठ्या धरणापाशी दसरू थांबतो, नदीतला मासा सहज पकडून भाजून मुलीला माशाचं मांस भरवतो. 

'पेसा' कायद्याने आदिवासींना त्यांच्या गावाच्या हद्दीतील वनउपजेवर अधिकार दिला, ग्रामसभांना त्यांच्या जमिनीच्या वापरासंबंधी विशेषाधिकार दिले, त्यांच्या परिसरात होणाऱ्या विकासकामांसंदर्भातील निर्णयप्रक्रियेत अधिक ठाम आवाज दिला. पण हे कागदोपत्रीच राहिल्यासारखी परिस्थिती दिसते. गावाच्या परिसरात परतल्यावर दसरू एका दगडी फलकाला टेकून बसलाय, फलकावर 'पेसा'तील तरतुदी लिहिल्या आहेत.

शेवटी पळत दसरू फुलोची माफी मागण्याच्या हेतूने तिच्या पाठोपाठ जात राहतो, तिच्या गाडीला पकडून जातो, तर ते 'प्रगती स्टील'च्या खाणीपाशी पोचतात.

पुढे काय होतं, ते चित्रपटात बघता येईल. इथे चिकटवलेल्या दृश्यचौकटी ढोबळ प्रतीकात्मक वाटू शकतील. पण खुद्द चित्रपट अर्थातच अधिक गुंतागुंतीकडे निर्देश करून, संवेदनशीलतेने नि संयतपणे या परिस्थितीबाबत काही म्हणण्याचा प्रयत्न करतो. आपण नोंदीच्या सोयीने त्यातल्या चौकटी इथे चिकटवल्या आहेत. हीसुद्धा एक सोयीस्कर निवडच झाली, पण नोंदीच्या आधीच्या भागात चिकटवलेल्या जाहिरातींसारखी दिशाभूल यात नाही. उलट, कदाचित वास्तवाची काही झलक नोंदवली जाईल, अशी आशा आहे.

जर्नलिस्ट

नक्षलवाद्यांच्या प्रभावाखालील बस्तरमध्ये कार्यरत असणारे पत्रकार मुकेश चंद्राकर यांचा मृतदेह ३ जानेवारी २०२५ रोजी एका सेप्टिक टँकमध्ये सापडला. ते १ जानेवारीपासून बेपत्ता झाल्याची तक्रार त्यांचा भाऊ युकेश यांनी पोलिसांकडे नोंदवली होती. हा सेप्टिक टँक सुरेश चंद्राकर या नावाच्या व्यक्तीशी संबंधित परिसरामध्ये होता. मुकेश यांनी काहीच दिवसांपूर्वी बिजापूर भागातील एका रस्त्याशी निगडीत भ्रष्टाचाराचं प्रकरण बाहेर काढणारी बातमी दिली होती. त्या रस्त्याच्या कामाचं कंत्राट सुरेश चंद्राकर याच्याकडे होतं. बातमीमुळे चिडलेल्या सुरेशच्या भावाने मुकेशला घरी बोलावलं आणि त्यानंतर मुकेश यांचा मोबाइल बंद झाला. सध्या या प्रकरणातील आरोपी सुरेश, त्याचे दोन भाऊ आणि इतर तीन आरोपींना पोलिसांनी या प्रकरणी ताब्यात घेतलं आहे (द वायर हिंदी, ४ जानेवारी).

मुकेश चंद्राकर 'बस्तर जंक्शन' या नावाच्या यू-ट्यूब चॅनलवरून नक्षलवाद आणि पोलीस यांच्याशी संबंधित घडामोडींचं वार्तांकन करत होते. एखाद्या चकमकीनंतर घटनास्थळी जाऊन वार्तांकन करणं, शरण आलेल्या नक्षलवाद्याची मुलाखत पोलिसी कथनांपलीकडे जाऊन मुलाखत घेणं, एखाद्या दुर्गम ठिकाणी माओवादी कार्यक्रमाला हजर राहायची संधी मिळाल्यावर तिथल्या लोकांशी मोकळेपणाने संवाद साधणं, वकील वा कार्यकर्त्यांकडून एखाद्या घटनेची सर्वांगीण माहिती घेणं- ही त्यांची खटपट त्यांच्या चॅनलवरील व्हिडिओंमधून दिसते. साधारण व्यक्तिमत्व हसतमुखपणे संवाद साधणारं असल्यामुळे या विषयावरच्या वार्तांकनात येणारा सनसनाटीपणाही त्यांच्या वार्तांकनात नव्हता. अनावश्यक गूढ टाळून सर्वच बाजूंशी मोकळेपणाने बोलायचा प्रयत्न त्यांच्या पत्रकारितेत दिसत होता. एप्रिल २०२१ साली 'कोब्रा' पथकाच्या एका अपहृत जवानाला माओवाद्यांशी संवाद साधून सोडवून आणणाऱ्या पत्रकारांमध्ये मुकेश यांचा समावेश होता. तेच मुकेश बनावट चकमकींमध्ये पोलिसांकडून मारल्या जाणाऱ्या आदिवासींची शोकांतिकाही टिपत होते. 

मुकेश यांनी ज्या रस्त्याशी निगडीत भ्रष्टाचाराची बातमी केली, तो रस्ता गंगालूर ते नेलसनार अशा नक्षलवाद्यांच्या प्रभावाखालील भागातून जाणारा होता. तिथल्या एका विकासकामाशी निगडीत भ्रष्टाचाराचं हे प्रकरण होतं. तर, अशा प्रक्रियांच्या काही काळोख्या बाजूंवर प्रकाश टाकू पाहणाऱ्या पत्रकाराची ही हत्या आहे, असाही या घटनेचा एक अर्थ समजून घ्यायला हवा.

मुकेश चंद्राकर- पोलिसी गोळीबारात मरण पावलेल्या सहा महिन्यांच्या मंगली या मुलीच्या संदर्भात वार्तांकन करताना, ४ जानेवारी २०२४

जांभेकर

बाळशास्त्री जांभेकर यांनी 'दर्पण' या मराठी पाक्षिकाचा पहिला अंक ६ जानेवारी १८३२ रोजी छापून प्रकाशित केला. त्यामुळे ६ जानेवारी हा दिवस मराठी पत्रकार दिन म्हणून साजरा केला जातो. 

जांभेकर 'दर्पण'च्या पहिल्या अंकात म्हणाले होते: 'कोणा एकाचा पक्षपात किंवा नीचपणा या दोघांचा मळ या दर्पणास लागणार नाही. कारण की दर्पण छापणारांचे लक्ष्य निष्कृत्रिम आहे.' नंतर एका अंकात पत्रकारितेविषयी बोलताना त्यांनी लिहिलं, 'पत्रव्यवसायात मानवी स्वभावाच्या निरिक्षणाला खूप अवसर असतो. जितका पत्रकाराचा अनुभव व्यापक व निरिक्षण सूक्ष्म तितके त्याचे लेखन सकस व प्रत्ययकारी. (संदर्भ: 'महाराष्ट्राचे शिल्पकार : बाळशास्त्री जांभेकर', शिवकुमार सोनाळकर, महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, फेब्रुवारी २०२२: पानं  अनुक्रमे ३१ आणि १०६). 

जांभेकरांच्या या विधानांमधले शब्दप्रयोग वापरून बोलायचं तर, 'पक्षपात आणि नीचपणाचा मळ' हे आता माध्यमांचं वैशिष्ट्य झाल्याचं दिसतं, आणि 'व्यापक अनुभव नि सूक्ष्म निरीक्षण' ही पत्रकारितेची वैशिष्ट्यं मात्र प्राधान्यक्रमावर उरलेली नाहीत. किंबहुना, अशी वैशिष्ट्यं टिकवू पाहणाऱ्या पत्रकारांचा मार्ग बिकट झालेला आहे.

०

'जोरम' चित्रपटातील खाणीच्या परिसराची दृश्यचौकट

वर्षभरातल्या नोंदींनिमित्त

२००९-१० साली केलेलं मुखपृष्ठ

गेली सुमारे पंधराएक वर्षं एखादं अनियतकालिक चालवावं तशा धारणेतून 'रेघ' ओढत आणली आहे. त्यात २०२५ हे नवीन वर्षं. सध्याच्या माध्यमव्यवहारात सतत सक्रिय राहण्याची सक्ती दिसते. लिहिणं-बोलणं-ऐकणं-बघणं, या सगळ्याच अर्थाने ते दिसतं. आपण इथे स्वतःवर किंवा वाचकांवरही तशी सक्ती असू नये, अशा समजुतीतून काही खटपट करत आलो आहोत. त्यात गेल्या वर्षभरात दहा नोंदी केल्या- कधी एखाद्या पुस्तकाविषयी, कधी माध्यमांविषयी, कधी आजूबाजूच्या राजकीय कोलाहलाचा निवडणुकांवरच्या तात्कालिक गप्पांपलीकडे थांग लावायचा प्रयत्न म्हणून, कधी आदिवासी अवकाशातल्या काही शोकांतिकांची बखर म्हणून या नोंदी झालेल्या आहेत. साधारणपणे गेल्या पंधरा वर्षांमध्ये ही सूत्रं कायम राहिल्याचं दिसतंय. अशी गेल्या वर्षातल्या नोंदींची सलग यादी नवीन वर्षाच्या सुरुवातीला देऊन ठेवू. 

• निवडक रेघ : पुस्तक
• बहुकल्ली राम, एककल्ली पंतप्रधान!
• 'सुंदर' मुख्यमंत्री, 'सुंदर' शाळा, आणि 'सुंदर' सेल्फी
• पांडू नरोटे यांचं काय झालं?
• मुळशी ते गडचिरोली: विकासाचं 'भूमिपूजन'
• राम-रुकुनची पुस्तकी कहाणी
• नवरात्रीनिमित्त झालेलं एक नामांतर
• 'माझी आई ही नाचणारी बाई होती'
• 'रानटी' राजकारणातील रक्तपाताने माखलेली माध्यमं
• एका माडिया मुलीच्या गळ्यात बंदुकीची गोळी कशी घुसली?

नवीन नोंदींची माहिती वाचकांपर्यंत पोचवण्यासाठीचे मार्ग मर्यादित आणि अडथळ्यांनी भरलेले आहेत. पूर्वी 'फीड बर्नर'ची सेवा इथे गुगलने दिली होती, त्यामुळे नवीन नोंदी वाचकांना ई-मेलमध्ये मिळायची सोय होती, ती सेवा आता बंद झाली. त्यानंतर 'ट्विटर', 'फेसबुक' आणि 'इन्स्टाग्राम' इथेही 'रेघे'ची पानं उघडली, पण तिथेही सतत सक्रिय राहिलं तरच काहीएक स्वीकार लाभू शकतो. महिन्याभरात एखादी लिंक शेअर करून तिथे टिकाव लागणं तसंही शक्यच नसतं. त्यात लिंक बाहेर जाणारी असल्यावर या मंचांवर ती मागेच पडते, हे आता साधारण सर्वांनाच माहीत आहे. त्यात मग सर्वांत कमी प्रतिसाद होता ते 'ट्विटर'चं पान बंद केलं, तसंच 'इन्स्टाग्राम'च्याही बाबतीत आपलं होईल असं दिसतं. तिथून इथे येणारा वाचक फारसा नाहीच, असं 'ॲनेलेटिक्स'वरून दिसतं. या माध्यमांचा वापर त्यांच्या शर्तीवर केला तर त्यातून काही वाचकांपर्यंत पोचणं अर्थातच शक्य असेल, पण त्या वापरासाठी लागणारा वेळ आणि यंत्रणा आपल्याकडे नाही. शिवाय, स्वतःच्या शर्ती इतक्या सहज सोडून देऊन शरण जाणं बरं वाटत नाही. त्यामुळे आहे त्यात जमेल तितपत ठीक. त्यातल्यात्यात 'व्हॉट्स-ॲप'वरून नवीन नोंदीची माहिती वाचकांपर्यंत पोचत असावी, असं दिसतं. या मार्गांचा तपशील शेजारी समासात दिला असला तरी त्याकडे बहुधा सहजपणे वाचकांचं लक्ष जात नसल्याचं जाणवलं. त्यामुळे इथे पुन्हा त्याचा तपशील लिंकसह चिकटवतो आहे. तुम्हाला काय सोयीचं असेल त्यानुसार आणि मनापासून वाटलं तर खालच्या पानांवर नोंदणी करून पाहता येईल-

गेल्या वर्षी केलेल्या नोंदींपैकी 'पांडू नरोटे यांचं काय झालं?' यासारखी एखादी नोंद आपण स्वतःच्या स्तरावर माहिती मिळवून, संपर्कांकडून तपशील घेऊन, संबंधित घटनेशी जोडलेल्या माणसांशी सलग संवाद साधून लिहिली. ती थोडी सविस्तर बातमीसारखी किंवा वार्तालेखासारखी लिहिली होती. कधी तसं शक्य झालं नाही, तर इतर ठिकाणाहून भाषांतरित करून अशी नोंद करायचा प्रयत्न असतो, तो गेल्या वर्षीच्या शेवटच्या नोंदीत होता. त्याहून अधिक लांब पल्ल्याचा प्रयत्न त्याच्या आदल्या वर्षाअखेरीला 'तोडगट्ट्यातल्या आदिवासींचं म्हणणं काय होतं?' या दीर्घ नोंदीत केला होता. प्रत्यक्ष त्या ठिकाणी जाऊन लोकांचं म्हणणं नोंदवणं, काही आजूबाजूची तथ्यं गोळा करून त्यात मांडणं, अशा पत्रकारी स्वरूपाचा हा प्रयत्नही आपण चौदा वर्षांमध्ये शक्य होईल त्या-त्या वेळी करत आलो आहोत. तोडगट्ट्याच्या नोंदीवेळी पहिल्यांदा व्हिडिओ स्वरूपातही काही गोष्टी नोंदवल्या. त्यासाठी आवश्यक उपकरणही घेतलं आणि रेघेचं यू-ट्यूबवर चॅनलही सुरू केलं. नोंदींना पूरकपणे काही व्हिडिओ त्यावर तयार करता येऊ शकतील, पण अजून त्यासाठी आवश्यक संसाधनांची जुळवाजुळव करता आलेली नाही. हे फक्त आर्थिक कारणाने अडलेलं असतं असंही खरंतर नाही, पण इतर कामं करताना या नवीन जुळवाजुळवीसाठी प्राधान्याने वेळ काढणं शक्य होत नाही. पण ते ठीक आहे. तरीही, आपण शेजारच्या समासात ऐच्छिक वर्गणीचा एक कोड चिकटवलेला आहे, त्याचं कारण पूर्वीही नोंदवलं होतं. 'रेघे'वर नोंदी करणाऱ्याचा उत्पन्नाचा स्वतंत्र मार्ग आहे, ते त्याचं समाधानाने सुरू आहे. पण तरीही, एखाद्या अनियतकालिक प्रकाशनाने ऐच्छिक वर्गणीची वाट ठेवायला हवी, कारण शेवटी यात माणूस खर्च करतच असतो. तो खर्च तथाकथित उदात्त सामाजिक बांधिलकीपोटी असतो, असं मानणं फिजूल आहे. आपण आपल्या इच्छेपोटी आणि समाधानापोटी हे करतो. त्यामुळे वाचकानेही त्याच्या इच्छेने आणि समाधानाने यात बरं वाटेल ती निवड करावी. वर्गणीच्या बाबतीतसुद्धा सक्ती असायला नको. साधारणपणे यासाठी वेळोवेळी आवाहनं केली जातात किंवा तुम्ही पर्यायी माध्यमांच्या कामावर विश्वास ठेवत असाल, तर असं आर्थिक योगदान द्यावं असं सांगितलं जातं. त्या-त्या यंत्रणेचीही ती गरज असेल. पण तसं काही सतत आवाहन करणंही इथे 'रेघे'वर शक्य झालं नाही. इतर कोणी अशा पर्यायी माध्यमव्यवहारावर विश्वास नाही दाखवला तरीही जमेल तोवर 'रेघ' ओढत राहायची, इतपतच उद्देश त्यामागे आहे.

याशिवाय, रेघेसोबत केलेली काही जुनी कामं आणि काही समांतरपणे सुरू असणारी कामंही या पानाच्या तळात नोंदवली आहेत. त्या जोडीने हे इथलं पत्रकारी-लेखकीय स्वरूपाचं काम म्हणून या वर्षीही जमेल तितपत सुरू ठेवू. 

एका माडिया मुलीच्या गळ्यात बंदुकीची गोळी कशी घुसली?

छायाचित्र सौजन्य : द वायर हिंदी 

वरती चिकटवलेल्या एक्स-रेच्या प्रतिमेत एका बारा वर्षांच्या मुलीचा गळा दिसतोय, आणि त्यात एक 'फॉरेन पार्टिकल' अडकल्याचं एक्स-रे रिपोर्टमध्ये म्हटलं होतं. हा बाहेरचा घटक म्हणजे बंदुकीची गोळी होती. ही मुलगी जखमी झाली त्या वेळच्या हिंसक घडामोडींमध्ये सात जण मरण पावले. या सात व्यक्ती माओवादी होत्या, आणि चकमकीत त्यांचा मृत्यू झाला, असा पोलिसांचा दावा आहे. तर, या सातांपैकी दोनच माओवादी दलात होते, तर पाच जण सर्वसामान्य गावकरी होते, असं स्थानिक लोकांचं म्हणणं आहे. यासंबंधी संतोषी मरकाम यांनी केलेलं वार्तांकन 'द वायर हिंदी'वर १८ डिसेंबर रोजी प्रकाशित झालं. 'द वायर हिंदी'चे संपादक आशुतोष भारद्वाज यांची परवानगी घेऊन या वार्तालेखाचं भाषांतर खाली जोडलं आहे (थोडं संक्षिप्तीकरण केलं आहे, आणि इतर ठिकाणांवरून मिळालेली काही माहिती चौकोनी कंसात दिली आहे).

छत्तीसगढमधील नारायणपूर आणि बिजापूर या जिल्ह्यांच्या हद्दीपाशी येणाऱ्या अबुझमाड परिसरातील कुम्मम-लेकावडा या गावांत ११ व १२ डिसेंबर २०२४ रोजी संरक्षण दलांनी चकमकीत सात माओवाद्यांचा मृत्यू झाल्याचा दावा केला. परंतु, स्थानिक गावकऱ्यांच्या आणि आदिवासी कार्यकर्त्यांच्या म्हणण्यानुसार, या मृतांपैकी पाच जण माओवाद्यांशी संबंधित नसलेले सर्वसामान्य गावकरी होते. शिवाय, या वेळी झालेल्या गोळीबारात किमान चार अल्पवयीन मुलं जखमी झाली आहेत.

हे सर्व गावकरी माडिया आदिवासी समूहातील असून सरकारी वर्गीकरणानुसार ते 'विशेष असुरक्षित आदिवासी समूह' (पीव्हीटीजी- पर्टिक्युलरली व्हल्नरेबल ट्रायबल ग्रुप) या प्रवर्गात येतात.

पोलिसांनी १४ डिसेंबरला याबद्दल निवेदन प्रसिद्ध केलं. [मृत पावलेल्या सातांपैकी दोन जण- रामचंद ऊर्फ कार्तिक ऊर्फ दसरू ऊर्फ जीवन, आणि कोसी ऊर्फ रमिला मरकम, माओवादी दलममध्ये ए.सी.एम. पदावर असल्याचं पोलिसांच्या निवेदनात म्हटलं आहे. पण हे दोन जण सोडून इतर पाच जण नक्षलवादी नव्हते, असं गावकऱ्यांनी म्हटलं आहे. ही इतर ठिकाणांवरून मिळालेली माहिती- रेघ]; मृतांपैकी पाच जणांची नावं रैनू, सोमारू ऊर्फ मोटू, सोमारी, गुडसा, कमलेश ऊर्फ कोहला, अशी नोंदवली आहेत. हे पाच जण माओवादी दलात 'पी.एम.' या पदावर होते आणि त्यांच्यावर प्रत्येकी दोन लाख रुपयांचं बक्षीस होतं, असं पोलिसांचं म्हणणं आहे. यातील रैनू, कोहला, सोमारू व सोमारी कुम्मम गावातले होते, तर गुडसा दिवालूर गावाचे रहिवासी होते, असं पोलिसांचं निवेदन म्हणतं.

परंतु, 'द वायर हिंदी'ने स्थानिक लोकांशी या संदर्भात संवाद साधला, आणि त्यांच्याकडून काही व्हिडिओही मिळाले. या सर्व माहितीवरून असं दिसतं की, मृतांमधील चार जण कुम्मम गावातले आहेत, तर एक जण लेकवाडा गावातील आहेत. मरण पावलेल्या सात कथित माओवाद्यांपैकी मसा, मोटू, गुडसा, कोहला व सोमारी हे पाच जण (चार पुरुष, एक महिला) स्थानिक सर्वसामान्य नागरिक होते.

छत्तीसगढ पोलिसांच्या आकडेवारीनुसार, २०२४ साली बस्तर विभागात आत्तापर्यंत झालेल्या चकमकीत २२०हून अधिक माओवादी मारले गेले आहेत. गेल्या काही वर्षांमधील हा एक उच्चांक म्हणता येईल. अशा प्रकारच्या चकमकींमध्ये मृत्युमुखी पडलेल्या कथित माओवादी व्यक्तींची संख्या २०१८ या वर्षी १२५, २०१९ या वर्षी ७९, २०२० या वर्षी ४४, २०२१ या वर्षी ४८, २०२२ या वर्षी ३१ इतकी होती, असं 'बीबीसी'च्या एका वृत्तामध्ये गृह मंत्रालयाच्या दाखल्याने म्हटलं होतं. केंद्र सरकार अशा चकमकींना विशेष यश मानतं. सुमारे दोन महिन्यांपूर्वी केंद्रीय गृह मंत्री अमित शहा यांनी मार्च २०२६पर्यंत माओवादाचं उच्चाटन करण्याचं उद्दिष्ट जाहीर केलं होतं, त्याच्याशी संबंधित हे 'यश' असल्याचं मानलं जातं.

मरण पावलेल्या व्यक्तींचे कुटुंबीय मृतदेह घेण्यासाठी कित्येक तास पायी चालत बिजापूर जिल्ह्यातील भैरमगढ तालुक्यापर्यंत आले. तिथे काही स्थानिक कार्यकर्त्यांशी त्यांची गाठ पडली. पण आपल्या आप्तांचे मृतदेह कुठे ठेवलेत, ते अजून या कुटुंबियांना सांगण्यात आलेलं नाही. पोलिसांनी अजून मृतदेह त्यांच्या ताब्यात दिलेले नाहीत.

मृतांपैकी मसा यांची (याचं नाव पोलिसांच्या निवेदनात रैनू म्हणून नोंदवलं गेलं असण्याची शक्यता आहे) यांची पत्नी सुधनी म्हणाल्या, 'आमच्याकडे कोसरा धान्याच्या (ज्वारी-बाजरीसारखं एक पीक) पिकाची मळणी सुरू होती. काही लोक नदीपाशी पाणी आणायला गेलेले, त्यांच्यातच माझा नवरा मसासुद्धा होता. तेव्हाच फायरिंग करून त्याला मारून टाकलं. वावरात आम्ही बाकीचे दहा-पंधरा जण थांबलो होतो. सुरक्षा दलांनीआम्हाला सगळीकडून वेढलं, आम्हाला अजिबात न हलता तिथेच थांबायला सांगितलं. पोलिसांनी आमची आधार कार्डं ताब्यात घेतली आणि आमच्याकडून दहा हजार रुपये घेऊन गेले.'

चकमकीत मरण पावलेल्या मसा यांची पत्नी सुधनी (छायाचित्र सौजन्य : द वायर हिंदी)

'अल्पवयीन मुलंही जखमी झाली'

या घटनेची माहिती मिळाल्यावर आदिवासी कार्यकर्त्या सोनी सोरी पिडितांच्या गावी गेल्या. 'द वायर हिंदी'शी बोलताना त्यांनी असा दावा केला की, अजूनही सहा व्यक्ती पोलिसांच्या ताब्यात असून त्यांची नावं नि छायाचित्रं प्रसिद्ध करण्यात आलेली नाहीत.

सोरी कुम्मम गावी गेल्या होत्या. तिथे आठ ते चौदा वर्षांदरम्यानची चार मुलं गोळीबारात जखमी झाल्याचं दिसलं, त्यांना भैरमगढ सामुदायिक आरोग्य केंद्रात प्राथमिक उपचारांसाठी आणण्यात आलं, तिथून मग अधिक उपचारांसाठी वेगवेगळ्या रुग्णालयांत पाठवण्यात आलं. सोनी सोरी व इतर आदिवासी लोकांनी खाटांवरून उचलून या मुलांना आरोग्य केंद्रांपर्यंत आणलं. रुग्णालयात भरती करण्यात आलेल्या चार मुलांपैकी रमली ओयाम (१२ वर्षं) कुम्मम गावची रहिवासी आहे. तिच्या गळ्यामध्ये गोळीचा तुकडा किंवा छर्रा अशी वस्तू अजूनही अडकलेली आहे. सोनू ओयाम (८ वर्षं) कुम्मम गावचा असून त्याच्या डोक्यावर खोलवर व्रण आहे. चैतराम ओयाम (१४ वर्षं) लेकवाडा गावातला असून त्याच्या मागे कंबरेखाली गोळी लागली आहे. या सर्वांना 'फॉरेन पार्टिकल'मुळे जखमा झाल्याचं त्यांच्या वैद्यकीय अहवालात नोंदवलं असलं तरी संबंधित वस्तू कोणत्या असतील याचा उल्लेख केलेला नाही.

चौघांपैकी दोघांवर दांतेवाड्यात आणि एकावर जगदलपूरमध्ये उपचार सुरू आहेत, तर रमली ओयामला रायपूरमधील रुग्णालयात पाठवण्यात आलं आहे. रमलीच्या गळ्यापाशी बंदुकीची गोळी अडकल्याची पुष्टी करणाऱ्या एक्स-रेची प्रतिमा सोबत चिकटवली आहे. [रायपूरमध्ये रमलीवर शस्त्रक्रिया करून ही बंदुकीची गोळी सुरक्षितरित्या बाहेर काढण्यात आल्याची बातमी नंतर इतर ठिकाणांवरून मिळाली- रेघ]

'एकतर्फी गोळीबार'

सोनी सोरी म्हणाल्या, '११ डिसेंबरला दंतेवाडा, बिजापूर आणि नारायणपूर या जिल्ह्यांवरून मोठ्या संख्येने सुरक्षादलांचे जवान कुम्मम, लेकवाडा, दिवालूर अशा गावांजवळच्या जंगलांमध्ये गेले. सकाळच्या वेळी लोक शेतांमध्ये होते. गोळीबार सुमारे आठ-नऊ वाजता सुरू झाला. गावकऱ्यांच्या म्हणण्यानुसार दोन्ही बाजूंनी गोळीबार झाला नाही (म्हणजे माओवादी आणि पोलीस यांच्यात चकमक म्हणून गोळीबार झाला नाही), तर एकाच बाजूने गोळीबार होत होता.'

जखमी मुलं १४ डिसेंबरपर्यंत गावातच होती, त्यानंतर आदिवासी कार्यकर्त्यांनी त्यांना भैरमगढमधील आरोग्य केंद्रात आणलं. पोलीस मृतांची शवं घेऊन गेले, पण जखमींना तिथेच सोडलं. गावांत अजूनही काही जखमी लोक आहेत. कार्यकर्ते फक्त लहान मुलांनाच सोबत आणू शकले. शिवाय, काही लोक बेपत्ता झाल्याचं सांगितलं जातं.

'इतर जखमी लोकांना हॉस्पिटलात आणूया, असं मी सांगितलं तर गावकरी म्हणाले, आम्हाला जेलमध्ये टाकणार नाहीत याची ग्यारंटी देणार असाल तर बोला,' असं सोरी सांगतात.

पीडित कुटुंबीय आणि उजवीकडे सोनी सोरी (छायाचित्र सौजन्य: द वायर हिंदी)

'माओवाद्यांनी लहान मुलांचा आणि गावकऱ्यांचा मानवी ढालीसारखा उपयोग केला': पोलीस

पोलिसांनी १७ डिसेंबरला एक प्रसिद्धीपत्रक काढून असा दावा केला की, 'वरिष्ठ नक्सल केडर असणाऱ्या कार्तिकचा जीव वाचवण्यासाठी माओवाद्यांनी लहान मुलांचा व गावकऱ्यांचा मानवी ढाल म्हणून उपयोग केला आहे. ... इतर गावकऱ्यांना नक्षलवाद्यांचं सामान उचलण्यासाठी सोबत ठेवण्यात आलं होतं, आणि चकमकीवेळी त्याच गावकऱ्यांच्या आडून सुरक्षादलाच्या जवानांवर गोळीबार करण्यात आला. नक्षलवाद्यांच्या गोळीबारात चार गावकरी जखमी झाल्याची माहिती मिळाली.'

'इंडियन एक्सप्रेस'मध्ये १८ डिसेंबर रोजी या संदर्भातील बातमी प्रकाशित झाली होती. त्यानुसार, 'चकमकीत चार अल्पवयीन मुलं छर्रे लागून जखमी झाली. माओवाद्यांनी वापरलेल्या बॅरल ग्रेनेड लाँचरच्या छर्यांमुळे हे घडलं. यातील एका मुलीच्या गळ्यात जखम झाली असून तिला रायपूरला उपचारासाठी पाठवण्यात आलं आहे, असं एका वरिष्ठ पोलीस अधिकाऱ्याने इंडियन एक्सप्रेसशी बोलताना सांगितलं.

बनावट चकमकींचे आरोप आधीही होत आले आहेत

याच वर्षी २५ फेब्रुवारीला कांकेर जिल्ह्यातील कोयलीबेडा पोलीसचौकीच्या क्षेत्रात येणाऱ्या भोमरा-हुरतराई गावांदरम्यानच्या डोंगरात तीन 'नक्षलवादी' चकमकीत मारले गेल्याचा दावा पोलिसांनी केला होता. ही चकमक बनावट असल्याचा आरोप काही स्थानिक लोकांनी व मृतांच्या कुटुंबियांनी केला. या वेळी मरण पावलेल्यांमध्ये मरदा गावातील रामेश्वर नेगी, सुरेश तेता आणि पैरवी गावातील अनिलकुमार हिडको यांचा समावेश होता.

अशाच रीतीने संरक्षण दलांनी १० मे रोजी एका चकमकीत १२ कथित माओवाद्यांना मारल्याचा दावा केला. मृतांच्या नातेवाईकांच्या म्हणण्यानुसार, ही चकमक बनावट होती आणि बारापैकी दहा मृत व्यक्ती पिडिया व ईतावर या गावांमधले शेतीवर उपजीविका करणारे सर्वसामान्य रहिवासी होते.

अबुझमाडमधील ताडबल्ला इथे ७ फेब्रुवारी २०१९ रोजी झालेल्या कथित चकमकीत १० माओवाद्यांना मारल्याचा दावा पोलिसांनी केला. तोही नियोजित हल्ला असल्याचं स्थानिक गावकऱ्यांनी सांगितलं. मृत दहा तरुण-तरुणींचे प्रेतं छिन्नविछिन्न झालेली होती आणि मृत मुलींसोबत लैंगिक अत्याचार झाल्याचीही शक्यता असल्याचं स्थानिकांचं म्हणणं होतं.

बिजापूरमधील एटसमेट्टा गावात मे २०१३मध्ये 'विज्जा पंडुम' उत्सव साजरा करत असलेल्या आदिवासींवर सुरक्षा दलांच्या सुमारे एक हजार जवानांनी गोळीबार केला, त्यात आठ आदिवासी मरण पावले. हे सर्व माओवादी होते आणि त्यांनी केलेल्या गोळीबाराच्या प्रत्युत्तरादाखल आपण कारवाई केली, असं सुरक्षा दलांनी सांगितलं. परंतु, उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांद्वारे करण्यात आलेल्या चौकशीनंतर ही चकमक बनावट असून एकही मृत व्यक्ती माओवादी नसल्याचं उघड झालं.

बिजापूर जिल्ह्यातल्याच सारकेगुडा इथे सुरक्षा दलाच्या जवानांनी जून २०१२मध्ये सहा अल्पवयीन मुलांसह १७ व्यक्तींची हत्या केली. २८ जून रोजी रात्री हे आदिवासी उत्सवासाठीच एकत्र आले असताना ते बैठकीसाठी एकत्र आलेले नक्षलवादी असल्याचं समजून सुरक्षा दलांनी त्यांच्यावर गोळीबार केला. मृतांपैकी एकही नक्षलवादी नसल्याचं चौकशीअंती निदर्शनास आलं.

***

आधीच्या काही नोंदी:

• पांडू नरोटे यांचं काय झालं?
• तोडगट्ट्यातल्या आदिवासींचं म्हणणं काय होतं?
• एक आठवडा + पाच हजार आदिवासी = किती बातम्या?

'रानटी' राजकारणातील रक्तपाताने माखलेली माध्यमं

महाराष्ट्रातील विधानसभेच्या निवडणुकांसाठीचं मतदान २० नोव्हेंबरला झालं, आणि निकाल २३ नोव्हेंबरला लागले. दरम्यान, २२ नोव्हेंबरला 'रानटी' नावाचा एक मराठी चित्रपट प्रदर्शित होऊन गेला. या चित्रपटाच्या निमित्ताने 'एनडीटीव्ही मराठी' या वृत्तवाहिनीवर आलेली पुढील जाहिरात पाहा:

जाहिरात पाहायला अडचण येत असेल तर, त्याचा तपशील असा: पस्तीस सेकंदांच्या या जाहिरातीत 'रानटी' या चित्रपटातला नायक वाटावा असा धिप्पाड माणूस पडद्यावर येतो. तो म्हणतो, "माझ्या नजरेत राडा आणि हातात फाइट, विधानसभा निवडणुकीमुळे वातावरण झालंय टाइट, निवडणुकीच्या फुल कव्हरेजसाठी पाहा एनडीटीव्ही मराठी. आणि फुल-ऑन अ‍ॅक्शनसाठी पाहा माझा नवा चित्रपट 'रानटी'. माझं रक्त तेव्हाही सांडलं नव्हतं आणि आताही सांडणार नाही २२ नोव्हेंबरपासून सिनेमागृहात." सुरुवातीला चित्रपटातलीच वेगवेगळी हाणामारीची दृश्यं दिसतात- एक मोठा सुरा समोरच्याच्या छातीपासून पोट चिरत जातो, एक दोनेक फूट लांबीचा हातोडा समोरच्याच्या थोबाडावर बसतो, एक ट्युबलाइट कोणाच्यातरी डोक्यात फुटते, मग बंदुकांनी चार-दोन माणसांना उडवलं जातं. दहा सेकंदं हे पाहिल्यावर विधानसभा निवडणुकांचा उल्लेख येतो, मग महाराष्ट्रातील प्रमुख राजकीय नेत्यांची आणि एनडीटीव्ही मराठीच्या विविध पत्रकारांची 'अ‍ॅक्शन-मोड'मध्ये असतानाची दृश्यं दिसतात. मग पुन्हा चोवीसाव्या सेकंदापासून 'रानटी' चित्रपटाच्या प्रदर्शनाबद्दल माहिती देऊन जाहिरात संपते. चित्रपटातली हाणामारी आणि पत्रकारांचं काम यांचं बेमालूम मिश्रण जाहिरात करते. शिवाय, राजकीय नेतेही अर्थातच त्यात सहभागी झालेले आहेत. चित्रपटातल्या हातोड्यांऐवजी पत्रकारांच्या हातात माइक असतो. बाकी, आवेग, आक्रमकता, इत्यादी एकसारखंच, असं जाहिरात सूचित करते.

प्रिन्स्टन युनिव्हर्सिटी प्रेस, २०१५

डायना सी. म्यूट्स या अमेरिकेतल्या पेनसिल्वानिया विद्यापीठात राज्यशास्त्राच्या प्राध्यापक आहेत. राजकीय संदेशन, राजकीय मानसशास्त्र, सामूहिक राजकीय वर्तन, असे त्यांच्या अभ्यासाचे विषय आहेत. त्यांचं 'इन-यूअर-फेस पॉलिटिक्स : द कॉन्सिक्वेन्सेस ऑफ अनसिव्हिल मिडिया' हे पुस्तक साधारण दहा वर्षांपूर्वी प्रकाशित झालं (पिन्स्टन युनिव्हर्सिटी प्रेस, २०१५). दूरचित्रवाणी / टेलिव्हिजन, म्हणजे टीव्ही जरी दूरचं काहीतरी आपल्याला दाखवत असला तरी ते आपल्या प्रत्यक्ष चेहऱ्याच्या नि दृष्टीच्या इतक्या जवळ असतं की त्याचा आपल्यावर खोलवर परिणाम होतो. अशा वेळी असभ्य (अनसिव्हिल) माध्यमं, असभ्य राजकीय चर्चाविश्वं आपल्या इतकी निकट येतात की आपल्या प्रतिसादांवर, भावभावनांवर, उच्चारणावर आणि वागण्याबोलण्यावर त्याचा मूलगामी परिणाम होत जातो, अशा आशयसूत्रावरचं हे पुस्तक आहे. म्हणजे  राजकीय अवकाशातली आक्रमक नि बटबटीत अशा अर्थी 'इन-यूअर-फेस' अभिव्यक्ती वाढत जाणं; आणि दृश्य माध्यमांमुळे ती खरोखरच अगदी निकट, म्हणजे अगदी थोबाडावर येऊन आदळते म्हणूनही ती 'इन-यूअर-फेस' असते, याला धरून पुस्तकाचं शीर्षक दिलेलं आहे.

हा परिणाम कसकसा होतो, हे दाखवण्यासाठी म्यूट्स यांनी काही लोकांचे नमुने घेऊन मग प्रत्यक्ष प्रयोग करून, लोकांना प्रश्नावल्या देऊन मग त्यातील उत्तरांची पडताळणी करून, मानसशास्त्रीय प्रयोगांच्या स्वरूपाचे उपक्रम राबवून निष्कर्ष काढलेले आहेत. पुस्तकात अमेरिकीच नमुने आहेत, पण तेच नमुने जगातली माध्यमं जवळपास काहीच विचार न करता स्वीकारत असल्यामुळे आपल्याकडेही लागू होतात. खरं म्हणजे हे फक्त राजकारणापुरतंही मर्यादित नाही, आणि आता स्मार्ट-फोन, इंटरनेट, सोशल-मीडिया यांनी व्यापलेल्या जगात हे परिणाम अधिक तीव्रतेने आणि अधिक वेगानेही होताना दिसतात. तरीसुद्धा म्यूट्स यांच्या पुस्तकातली काही निरीक्षणं आणि निष्कर्ष टीव्हीसोबतच पुढच्या बदललेल्या माध्यमव्यवहारालाही लागू होणारी आहेत, त्याचं आत्ताच्या संदर्भातलं सार असं:

• नेहमीच्या जगण्यात आपण अनोळखी किंवा फक्त औपचारिक ओळख असलेल्या माणसांपासून काहीएक ठराविक अंतर राखून बोलतो. प्रत्यक्ष शरीरांमधलं अंतरही (सार्वजनिक ठिकाणी तरी) एका मर्यादेपलीकडे कमी होत नाही , आणि वागण्या-बोलण्यातही काहीएक अंतर राखलं जातं. टीव्ही (आणि आता त्याहून मोठ्या प्रमाणात स्मार्टफोन) हे अंतर जवळपास मिटवूनच टाकतो, आणि पडद्यावरून अनेक आक्रमक-अनोळखी व्यक्ती आपल्या चेहऱ्याच्या निकट येतात. याचे गंभीर परिणाम वास्तव जीवनात होत असतात (पानं १-२).
• लोक त्यांच्या भवतालामधल्या संघर्षांनी भडकतात, सतर्क होतात आणि प्रत्युत्तर द्यायला सज्ज असतात, कारण आपल्या भवतालासोबत टिकून राहण्यासाठी (सर्व्हायव्हलसाठी) अशी प्रत्युत्तरं त्यांना महत्त्वाची वाटतात, असं उत्क्रांतिनिष्ठ मानवशास्त्राच्या आधारे म्हणता येतं (पान ८).
• सर्वसाधारणतः वास्तव जीवनात मतभिन्नता झाली की विरोधी मताच्या व्यक्तीपासूनचं आपलं शारीरिक अंतर वाढेल अशा हालचाली होतात, पण टीव्हीच्या बाबतीत मात्र कॅमेरा असं अंतर वाढवण्याऐवजी कमी करण्याची शक्यता असते. त्यामुळे समोरची अभिव्यक्ती आपल्यासाठी नकारात्मक असेल, असभ्य असेल, तरीही ती व्यक्ती आणि तिची अभिव्यक्ती प्रत्यक्षात आपल्या शरीराच्या आणखी जवळ येते, स्वाभाविकपणे आपल्या प्रतिक्रियाही तितक्याच तीव्र होत जातात (पान ५४).
• संभाषणाचे नियम मोडणं दूरचित्रवाणीवरच्या राजकीय चर्चांच्या कार्यक्रमांमधे नेहमीचं झालेलं आहे. निर्मितीमूल्य आणि तीव्र बाजारपेठीय स्पर्धा यातून संघर्ष व नाट्य यांच्यावर भर दिला जातो. परिणामी विविध राजकीय मतांचं प्रतिनिधित्व करण्यासाठी दूरचित्रवाणीवर दिसणारे चेहरे एकमेकांवर ओरडणारं-किंचाळणारं ओंगळ व उद्धट स्वरूप धारण करू शकतात (पान २९).
• दूरचित्रवाणीतून अंगावर येणाऱ्या हिंसाचाराचे प्रत्यक्ष वर्तनावर कोणते परिणाम संभवतात, हे बाजूला ठेवलं तरी असं हिंसक चित्रण पाहिल्यावर प्रेक्षक अधिक उत्तेजित होतात, यावर मात्र बहुतांशाने सहमती आहे. फक्त तीव्रतेच्या प्रमाणापुरतं बोलायचं तर, शारीरिक हिंसाचाराच्या तुलनेत राजकीय चर्चाविश्वातला असभ्यपणा अर्थातच फिका पडेल. पण त्याचे परिणाम मात्र सारखेच असतात, फक्त व्याप्ती थोडी कमी राहते. टीव्हीवर घडून येत असणाऱ्या बहुतांश चर्चाविश्वाचा सूर अतिशय असभ्य असतो. जेम्स विल्सन म्हणालेत त्याप्रमाणे, "पूर्वी माध्यमं आपल्याशी बोलायची; आता ती आपल्यावर खेकसतात" (पान २८).
• तंत्रज्ञानातील बदल आणि टीव्हीच्या प्रेक्षकांचं लक्ष वेधून घेण्यासाठीची वाढलेली स्पर्धा, यांमुळेही टीव्हीवरील राजकीय कार्यक्रम अधिकाधिक बटबटीत झालेले आहेत (पान १७८). दोन प्रकारची वाढलेली स्पर्धा महत्त्वाची ठरते. एक- पूर्वी संध्याकाळी सर्व दूरचित्रवाणी वाहिन्यांवर एकाच वेळी बातम्यांचं प्रसारण व्हायचं, पण आता दिवसातल्या अशा ठराविक वेळेवर राजकीय बातम्यांची मक्तेदारी राहिलेली नाही. आता चित्रपट, नाटकं, विनोदी कार्यक्रम यांच्याशी राजकीय दूरचित्रवाणी वाहिन्यांना स्पर्धा करावी लागते. शिवाय राजकारणात पराकोटीचा रस असलेली व्यक्तीही पाहू शकणार नाही इतके राजकीय कार्यक्रम आता प्रसारीत होत असतात (पान १८०). प्रेक्षकांसाठीच्या या वाढत्या स्पर्धेत राजकीय कार्यक्रमांना विविध प्रकारचे लक्षवेधक डावपेच लढवावे लागतात (पान १८१).

वरच्या निरीक्षणांशी जुळणारी उदाहरणं रोज टीव्हीवर पाहायला मिळतील. प्रातिनिधिक उदाहरण असं: 'आयबीएन लोकमत' या मराठी वृत्तवाहिनीवर 'बडे मुद्दे' असा चर्चेचा कार्यक्रम रात्री साडेआठच्या दरम्यान होतो. कार्यक्रमाच्या नावात असणारा 'बडे' हा शब्द म्हणजे संबंधित पत्रकार-निवेदकाचं आडनाव आहे, आणि दिवसभरातले काही 'मोठे'/'बडे' मुद्दे आपण मांडत असल्याचंही ते सांगतात. मग त्यातल्या एखाद्या मुद्द्यावर राजकीय पक्षांचे प्रतिनिधी बोलावून चर्चा होते. ती वरच्या निरीक्षणांशी जुळणाऱ्या रीतीने पार पडते. कार्यक्रमाच्या सुरुवातीच्या प्रतिमाही  पाहण्यासारख्या आहेत- धाडधाड संगीताच्या पार्श्वभूमीवर कमी-अधिक ज्वाळा दिसतात, न्यायाधीशांसमोर ठेवलेला असतो तसला हातोडा आपटल्याची प्रतिमा दिसते, मग लाल पार्श्वभूमीवर 'ब डे मु द्दे' असे शब्द ठिणग्या उडवल्याप्रमाणे आदळून घट्ट रुततात. मग ज्वाळा. मग संबंधित निवेदक-पत्रकाराच्या प्रत्यक्ष फुल-साइज प्रतिमेसह कार्यक्रमाचं शीर्षक दिसतं. मग निवेदक-पत्रकार चालत येतो किंवा तिथेच थोडी अधिक उद्दिपित देहबोली आणि उच्चार यांसह कार्यक्रमाला सुरुवात करतो.

वृत्तवाहिनीवरील राजकीय कार्यक्रमांची इतर मनोरंजनपर कार्यक्रमांशी स्पर्धा असल्यामुळे स्वाभाविकपणे प्रत्यक्ष पत्रकारितेचं सादरीकरणही बदलत जातं. त्यात खुद्द बातमी महत्त्वाची उरत नाही, चित्रपटातील नायकाप्रमाणे निवेदक-पत्रकार व्यक्तीचं हळूहळू नायकसदृश दाखवलं जाणं महत्त्वाचं ठरतं (किंवा नायिकासदृश दाखवलं जाणं महत्त्वाचं ठरतं. मग एक कार्यक्रम निवेदिका-पत्रकाराच्या पहिल्या नावानुसार 'काय सांगते ज्ञानदा' असाही केला जातो. एखाद्या विशेष बातमीसोबत वा लेखासोबत पत्रकाराचं नाव / बायलाइन द्यायची पद्धत वृत्तपत्रांमध्ये असते. पण टीव्हीवर बातमी विशेष असावी लागत नाही, त्या पत्रकार-व्यक्तीचं असणं हाच विशेष आहे, ती व्यक्ती दिवसभरात चघळून झालेलंच काहीतरी सांगत असली तरी फक्त 'ती' म्हणजे ते व्यक्तिमत्व काहीतरी सांगतंय एवढंच त्याचं मूल्य). या सगळ्याच्या पार्श्वभूमीला नाट्यमय संगीत लागतं, तशाच प्रतिमा लागतात. [मराठी उदाहरणं बरीच सौम्य आहेत. हिंदी नि इंग्रजी वृत्तवाहिन्यांनी हे सगळं आणखीच आक्रमक थरावर नेऊन टाकलेलं आहे].

या सगळ्यात यू-ट्यूबवरच्या वाहिन्यांनी प्रचंड भऱ घातलेली आहे. अनेक टीव्ही-वाहिन्यांनी स्वतंत्रपणे यू-ट्यूबवर वाहिन्या काढल्या आहेत, त्यात मुख्यत्वे राजकीयच घडामोडींवरचे व्हिडिओ धडाधडा पडत असतात. उदाहरणार्थ, 'इंडिया टुडे' समूहाची 'मुंबई तक' ही यू-ट्यूबवरील वाहिनी पाहता येईल. त्यावर १८ डिसेंबरला एक व्हिडिओ 'मोठी बातमी' म्हणून प्रदर्शित झाला. शरद पवार यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांची काही डाळींब उत्पादक शेतकऱ्यांसह भेट घेतली, त्याबद्दलचा सुमारे अर्धा तासाचा हा व्हिडिओ. व्हिडिओच्या संक्षिप्त प्रतिमेत असा तपशील दिसतो: 'पवार खरंच फक्त डाळिंबासाठी मोदींना भेटले का?' खाली आयताकृती चौकटीत पवार-मोदी यांचा डाळींब हातात घेतलेला फोटो, आणि त्या चौकटीहून मोठ्या आकारात पुढे महिला निवेदिका-पत्रकाराचा फोटो आणि शेजारी पुरुष निवेदक-संपादक यांचा फोटो. या प्रतिमेखालची ओळ: 'शरद पवार आणि नरेंद्र मोदी ह्यांच्या भेटीचा अर्थ का?' मूळ घटनेचा कोणताही नवीन तपशील अर्थातच अशा व्हिडिओंमध्ये आवश्यक नसतो. फक्त वेगाने आणि थोड्या वरच्या पट्टीत बोलत काही अनुमानं सांगितली जातात. 'ते शेतकऱ्यांना घेऊन का गेले, मग डाळिंब्याच्याच शेतकऱ्यांना घेऊन का गेले, मग सातारा आणि फलटणमधलेच शेतकरी का होते?' असंही मग निवेदिका त्या वेगात-ओघात बोलून जाते. प्रेक्षकही मग व्यक्तिमत्वाशी संबंधित बऱ्या-वाईट प्रतिक्रिया देताना दिसतात. 

ही मुख्यप्रवाही माध्यमांमधली उदाहरणं दिली. या तुलनेत स्वतःला पर्यायी (किंवा पुरोगामी किंवा उदारमतवादी) मानणाऱ्या काही मंडळींची सादरीकरणाची शैली वेगळी असते, पण व्हिडिओत खरोखर काही नवीन मुद्दा असतो की, फक्त वरवरच्या अनुमानावर अर्धा तास तोंडी वाक्यं असतात, आणि त्या बोलण्याची शैलीच आपल्याला भावते, याचा विचार प्रेक्षकांनी आपापल्या इच्छेनुसार करावा. 

नोंदीच्या सुरुवातीला दिलेला 'रानटी' जाहिरातीचा व्हिडिओ 'एनडीटीव्ही मराठी' वाहिनीवरचा आहे. सध्याच्या पंतप्रधानांच्या जवळचे आणि एकंदरच वेळोवेळी चर्चेत येणारे उद्योगपती अडानी यांनी 'एनडीटीव्ही' या वृत्तसमूहामध्ये जास्त समभाग विकत घेऊन डिसेंबर २०२२मध्ये स्वतःची मालकी प्रस्थापित केली. 'एनडीटीव्ही मराठी' ही वाहिनी मे २०२४मध्ये सुरू झाली. एका बड्या भांडवलदाराने 'एनडीटीव्ही' विकत घेतल्यावर झालेला हा स्वाभाविक विस्तार दिसतो. पण आधी 'एनडीटीव्ही' समूहाची मालकी प्रणय रॉय आणि राधिका रॉय या दिल्लीतील डाव्या मानल्या जाणाऱ्या वर्तुळांमधल्या दाम्पत्याकडे होती, तेव्हाचा एक दाखलाही बातम्यांच्या दृश्य सादरीकरणामधील भावी बदलांचे संकेत देणारा होता. हा नुसता सोयीस्कर निवडलेला दाखला नाही, तर भारतीय प्रसारमाध्यमांमधला अशा प्रकारचा पहिलाच दाखला होता. मे २००५मध्ये 'बंटी और बबली' या चित्रपटाच्या प्रसिद्धीमोहिमेचा भाग म्हणून त्या चित्रपटातील अभिषेक बच्चन नि राणी मुखर्जी या मुख्य नट-नटी जोडीने 'एनडीटीव्ही'वर रात्री आठ वाजता 'प्राइम टाइम'च्या बातम्या वाचल्या होत्या. त्या वेळी 'एनडीटीव्ही मीडिया'च्या मुख्य कार्यकारी अधिकाऱ्यानं या संदर्भात 'बिझनेस स्टँडर्ड'शी (TV Screens just got bigger for Bollywood, 27 May 2005) बोलताना सांगितलं होतं की, 

तारेतारकांच्या लोकप्रियतेचा लाभ घेऊन आमच्या प्रेक्षकांसमोर बातम्या सादर करायचा आमचा प्रयत्न आहे. बातम्या न पाहणारे प्रेक्षकही या तारांकित मूल्यामुळं आमची वाहिनी पाहतील, अशी आम्हाला आशा आहे.

आता यात आणखी प्रगती इतकीच झालेय की, तारेतारकांच्या लोकप्रियतेशी खुद्द पत्रकार-निवेदकांच्या व्यक्तिमत्वांची लोकप्रियता स्पर्धा करू शकते. आणि हे काही बातम्यांच्या आशयामुळे घडत नाही, तर 'बातम्या सादर करण्या'च्या शैलीमुळे, 'तारांकित मूल्या'मुळे घडतं. त्यात आशयाचं मूल्य महत्त्वाचं उरत नाही. याउलट, मेक-अप, लायटिंग, संवादफेक, देहबोली, आणखी एखाद्या गाण्यातही दिसू शकेल असं बरंच काही अपेक्षित असणार.  शिवाय, आणखी एक बदल असा दिसतो की, मनोरंजन क्षेत्र आणि पत्रकारिता यांची लगट आधीपासून सुरू झाली असली तरी, आताचं राजकीय धृवीकरण आणि कोणताही विरोध हा विरोध आहे एवढ्याच कारणाने अवैध ठरवण्याची आक्रमक वृत्ती, इत्यादी वैशिष्ट्यांची भर पत्रकारितेतही पडलेली दिसते. त्यामुळे एखाद्या नट-नटीने येऊन बातम्या वाचणं, तुलनेने संथपणे मनोरंजन क्षेत्राची पत्रकारितेशी लगट होणं यात बदल होऊन आता अधिक  आक्रमकतेने पत्रकारांचंच नट वा नटी होण्याला जोर मिळाला असावा. 

बरं, तुम्ही समजा नोंदीच्या सुरुवातीच्या जाहिरातीवर क्लिक केलं असेल, आणि नोंद वाचून कंटाळा आला असेल तर आता हे 'बंटी और बबली'मधलंच गाणं बघा नि ऐका- चुप चुप के चुप चुप के, चोरी से चोरी. गीतकार आहेत गुलझार; संगीत दिलंय शंकर-एहसान-लॉय यांनी; गायक आहेत सोनू निगम. गाणंसुद्धा स्मार्टफोनमुळे किंवा लॅपटॉपमुळे वेगळ्या अर्थी 'इन-युअर-फेस' अनुभव देईलच. बटबटीत रक्तरंजित राजकीय चर्चाविश्वापेक्षा अशा मोहक स्वप्नरंजक गाण्याची जवळीक कधीही अधिक सुखद ठरेल, असं वाटतं. 

बंटी और बबली, चुप चुप के चुप चुप के चोरी से चोरी / स्क्रिन-शॉट

'माझी आई ही नाचणारी बाई होती'

एक

मुखपृष्ठावरील छायाचित्र : लेखकाच्या संग्रहातून
मुखपृष्ठ रचना : अमित मल्होत्रा /हार्पर कॉलिन्स

मनिष गायकवाड यांनी लिहिलेलं 'द लास्ट कोर्टिझन' (हार्पर कॉलिन्स, २०२३) हे पुस्तक म्हणजे त्यांची आई रेखा देवी यांच्या आयुष्याची कहाणी आहे. ही कहाणी रेखा आपल्या मुलाला सांगतायंत अशा पद्धतीने लिहिलेय. पण स्वतः रेखा यांना कधीच बोलता-लिहिता-वाचता न आलेल्या इंग्रजी भाषेत हे पुस्तक आहे. थोडक्यात, मुलाच्या शब्दांमध्ये आईची ही कहाणी आपल्याला वाचायला मिळते. 

बंजारा समुदायातली आई आणि कंजारभाट समुदायातला बाप यांच्या पोटी रेखा यांचा जन्म झाला. घरात रेखा यांच्यासह नऊ मुलीच झालेल्या- ‘अपयशी प्रयत्नांचं प्रदर्शन मांडल्यासारख्या’ (पान ३). कुटुंबात मुलगा जन्माला येईल याची सगळेच वाट बघत होते. ‘आम्ही नकोशा झालोयत किंवा आमच्यावर कोणाचं प्रेम नाहीये, असं आम्हाला वाटलं असेलही, पण आम्हाला याहून चांगली काही स्थिती ठाऊकच नव्हती, कारण तसा काही विचार करायला, आमच्या आईबापाचं प्रेम आणि माया मिळवायला काही वेळच आमच्याकडे नव्हता,’ असं रेखा सांगतात (पान ३). आयुष्यात पुढेही रेखा यांना यासाठी पुरेसा वेळ मिळाला नाही. हाताशी असलेला सगळा वेळ जीव जगवण्यासाठीची प्राथमिक सोय लावण्यात गेला. पण त्यांनी स्वतःच्या मुलाला मात्र प्रेम आणि माया दिली; स्वतःचा जन्म ‘अपयशी प्रयत्न’ म्हणून झाल्याची भावना त्यांच्या मनात आली असली तरी, स्वतःच्या मुलाला मात्र ‘आपल्याहून चांगलं भविष्य’ (पान १५०) लाभावं यासाठी त्यांनी यशस्वी खटपट केली. ही खटपट साधारण साठच्या दशकापासून सुरू होते; पुणे, आग्रा, कलकत्ता, मुंबई, मग पुन्हा कलकत्ता अशा शहरांमध्ये उलगडत राहते; आणि १४ फेब्रुवारी २०२३ रोजी रेखा यांचं निधन होतं तेव्हा ही खटपट थांबते. आईने जगाचा निरोप घेण्यासाठी ‘प्रेमाचा दिवस’ निवडल्याचं लेखक पुस्तकात शेवटी म्हणतो (पान १७०). प्रेम आणि प्रयत्न, हे आता वापरून गुळगुळीत झालेले शब्द आहेत. पण या पुस्तकात त्या शब्दांचे अधिक उत्कट, अधिक रोजमर्राचे, अधिक अटीतटीचे, अधिक जीवनमरणाचे आणि जीवघेणेही अर्थ समोर येतात. 

 

रेखा यांच्या आईचं नाव गुलशन देवी. तिला तिच्या मुली ‘गुल्लो’ म्हणायच्या. गुल्लो यांचा नवरा ताडिया हा पुण्यात पिंपरीमध्ये एका मोटर कंपनीत वॉचमनची नोकरी करायचा. रात्रीची ड्युटी आणि दिवसभर घरात झोपणं. कायम दारूमुळे शुद्ध हरपलेली. गुल्लो नवऱ्याला सांभाळून घ्यायची- एखादं पाळलेलं असहाय जनावर असतं, गाय असते, तिला आपण सांभाळतो, तसंच गुल्लो नवऱ्यालाही सांभाळायची, असं रेखा सांगतात (पानं ३-४). गुल्लो सतत कामात असायची- कधी कोणाच्या शेतात जाऊन काम कर, कधी कोणाच्या लग्नात जाऊन धुणीभांडी कर, गायी-बकऱ्या पाळून पूरक उत्पन्न कमाव, अशातच तिचा वेळ जात होता.

 

रेखा नऊ-दहा वर्षांची असताना तिचं रामलाल नावाच्या एका माणसाशी लग्न लावून देण्यात आलं. खरंतर तिच्या आधीच्या काही बहिणी लग्नाच्या उरल्या होत्या, पण तरी तिचा नंबर आधी लागला. तो का लागला, हे तिला माहीत नाही. रेखाच्या मरण पावलेल्या आजीने पूर्वी कधी रामलालच्या कुटुंबाकडून काही कर्ज घेतलेलं, ते पुढेही कोणाला फेडता आलं नाही, म्हणून शेवटी हा लग्नाचा व्यवहार झाला असावा, असं बहिणींच्या कुजबुजीतून रेखाच्या कानावर येतं. म्हणजे आपल्याला घरच्यांनी टाकलं का, की विकलं, असे प्रश्न रेखाला पडतात. मग नवऱ्यासोबत ती दिल्लीजवळ आग्र्याला राहायला जाते. तिथे ती सतत घरकामात गुंतून सासूची बोलणी खात तीन-चार वर्षं राहते. या दरम्यान, एकदा सासरच्यांसोबत एका बागेत फिरायला गेल्याची आठवण रेखा यांनी नोंदवलेय. त्या बागेच्या शेजारी संगमरवराची एक इमारत होती, तशी सुंदर वाटत होती, पण ती इमारत म्हणजे काय आहे हे कोणी रेखाला सांगत नाही, तीही कोणाला विचारत नाही, आणि कोणी इमारतीच्या आतही जात नाही. मोकळ्या हिरवळीवर बसून सगळे सोबत नेलेले पदार्थ खातात, रामलालची बहीणभावंडं तिथे खेळतात, पण त्याच वयाची रेखा काही त्यांच्यात जाऊन खेळू शकत नाही. 'त्या वेळी मला ताज महाल हे काय आहे ते माहीत नव्हतं, आणि आम्ही त्याच्या जवळ राहत होतो हेही माहीत नव्हतं. प्रेमाचा काही स्पर्श मला झाला नव्हता. आग्र्याच्या वातावरणात प्रेम असेल समजा, तरी ते माझ्या आसपास तरी कधी फिरकलं नाही,' असं रेखा म्हणतात (पानं १६-१७).

साधारण बारा-तेरा वर्षांचं वय होईपर्यंत रेखा आग्र्याला नवऱ्याच्या घरी राहतात. त्यानंतर एकदा सासू-सासऱ्यांसोबत रेखा यांना कलकत्त्याकडे पाठवलं जातं. जाताना वाटेत ट्रेनमध्ये रेखाला मांड्यांपाशी ओलसरपणा आल्याचं जाणवतं. ती बाथरूममध्ये जाते, तर तिला रक्त दिसतं. पुण्यात असताना तिला बहिणींकडून पाळीबद्दल कळलेलं असतं, त्यामुळे स्वतःची पाळी सुरू झाल्यावर तिला काही गडबडायला होत नाही. मग ती तिथेच ट्रेनमध्ये कोपऱ्यात बसून तिच्या आवडीचं लिंबाचं लोणचं खात राहते. कलकत्त्याला रामलालची एक बहीण कोठ्यात असते, तिच्याकडे रेखाला सोपवण्यात येतं. आपलं लग्न म्हणजे फसवणूक होती, हे इथे तिच्या लक्षात येतं; आणि तोवर आपल्या आयुष्यात काय चाललंय याचा काहीच पत्ता न लागणाऱ्या रेखाला इथून पुढे मात्र स्वतःचे निर्णय स्वतःच्या हातात घेणं गरजेचं असल्याचं लख्खपणे जाणवतं, त्यासाठी ती लागेल ती किंमत मोजायला तयार होते. तवायफ म्हणून कोठ्यात नाचताना शारीरिक संबंधांचा व्यवसाय सर्वसाधारणपणे केला जात नाही. तर, अशा नाचाच्या वातावारणात रेखा यांना जगण्याचं भान येत जातं. एकदा नाचाच्या पार्टीसोबत बाहेरगावी कार्यक्रमासाठी गेलेली असताना तिथला बांगड्या तयार करणारा इसम रेखाच्या प्रेमात पडतो. ती तंबूत झोपलेली असताना तो रात्रभर बाहेर वाट बघत राहतो. मग ती उठल्यावर तिला नाव विचारतो. ती भिडस्तपणे स्वतःचं नाव सांगते. आत्तापर्यंत आपल्याला कधीच कोणी इतक्या प्रेमाने स्वतःचं नाव विचारलं नसल्याचंही तिला जाणवतं. तो तिच्या प्रेमात असल्याचंही तिला कळतं, पण त्या टप्प्यावर रेखाकडे प्रेमासाठी वेळ नसतो. बांगड्यावालाही इतर कोणतीच अपेक्षा न ठेवता, रेखा त्या भागात असते तोवर नाच बघायला येतो, आणि ती कलकत्त्याकडे जायला निघते तेव्हा ट्रेनपाशी येऊन तिला बांगड्यांनी भरलेला बॉक्स तिला भेट देतो. इतकंच. त्या इसमाचं नाव रेखा यांना आठवत नाही, पण प्रेमभावनेची किंचितशी जाणीव तेव्हा पहिल्यांदा झाल्याचं त्या सांगतात (पान २७-२८). 

कलकत्त्यातील बंदूक गल्लीमध्ये असणाऱ्या कोठ्यात नाचून मिळालेलं उत्पन्न रेखाला स्वतःकडे ठेवता येत नाही, ते तिला तिच्या नणंदेकडे द्यावं लागतं. या गुलामगिरीतून सुटकेचा मार्ग तिला सापडत नसतो. पण दरम्यान बांग्लादेशमुक्तीची चळवळ जोर धरू लागलेली असते, त्यात पूर्व सीमेवर भारत-पाकिस्तान युद्धाला तोंड फुटतं. त्या ब्लॅकआउटच्या काळात अनेकांची धांदल उडते. 'कुठल्या तरी सीमेवर युद्ध होत असल्याचं लोक बोलत होते... पण माझ्या डोक्यात आधीच युद्ध सुरू होतं,' असं रेखा सांगतात (पान २९). या धांदलीत कोठेही रिकामे होऊ लागतात. हा अंधारच आपल्यासाठी सुटकेची संधी घेऊन आल्याचं रेखा यांच्या लक्षात येतं. मग रेखा कोठ्यात अंधारामध्ये मेणबत्त्या लावून नाचते. 'गाईड'मध्ये वहिदा रेहमान 'आज फिर जीने की तमन्ना है' म्हणत नाचते तसं (पान २९). अशा काळातच वेगवेगळ्या प्रकारचे पुरुष जास्त संख्येने कोठ्यात आल्याचं त्या नोंदवतात. एकदा तर बांग्लादेशी स्वातंत्र्यासाठी लढणारे काही लोकही येऊन गेले, असं त्या म्हणतात. या वेळी मिळालेल्या पैशातून रेखामध्ये आत्मविश्वास निर्माण होतो. मग युद्धकाळ संपल्यावर नणंद परत येते तेव्हा तिला आपण जुमानत नसल्याचं रेखा तोंडावर सांगतात, आणि स्वतंत्रपणे व्यवसाय सुरू ठेवतात. 

असाच काळ जातो. कोणीतरी मधेच कुचकेपणाने रेखा 'वांझ' असल्याची अफवा पसरवू पाहतं, ते रेखाला बोचतं. शिवाय, आता आपण स्वतंत्र झालोय तर स्वतःचं कुटुंब असायला हवं, असंही तिला वाटतं. मग तिच्या प्रेमात असणाऱ्या रेहमत खान या विवाहित पुरुषाकडे ती आपल्याला मूल हवं असल्याची इच्छा बोलून दाखवते. आपल्यापासून मूल झाल्यावर तरी रेखा आपल्याशी लग्न करेल, असा रेहमतचा होरा असतो. पण रेहमतशी लग्न करून पडद्याआड जगण्याची आणि धर्म बदलण्याची रेखा यांची तयारी नसते. त्यामुळे त्या लग्नाशिवाय फक्त अपत्यप्राप्तीपुरतं त्याला जवळ करतात. त्याआधीही त्यांचे शरीरसंबंध आलेले असतात. पण रेहमत बाकी काही जबाबदारी घेण्याइतका सक्षम नसतो. तो रेखा यांच्या गरोदरपणात किंवा पुढेही त्यांना मदत करत नाही. उलट काही काळ त्याचा बराच त्रास रेखा यांना सहन करावा लागल्याचे प्रसंग पुस्तकात येतात. या संबंधांमधून जन्मलेल्या मुलाला- मनिषला- रेखा स्वतःच्या बळावर वाढवू लागतात. याच काळात त्या पिंपरीतल्या कुटुंबियांशीही पुन्हा संपर्क साधतात, आपल्या काही बहिणींना शिकवायचा प्रयत्न करतात. पण ते प्रयत्न यशस्वी होत नाही. रेखा यांची लच्छा नावाची एक बहीण कलकत्त्याला आलेली असते. अबोल स्वभावाच्या लच्छाला थोडा दृष्टिदोष असतो. अशातच नातलगासोबत कलकत्त्याहून पुण्याला परत जात असताना ती एका रेल्वेस्टेशनवर उतरते आणि ट्रेन निघून जाईपर्यंत वेळेत डब्यात परतू शकत नाही. नातलगाचंही तेवढ्या वेळेत लक्ष जात नाही, आणि ही बहीण कायमची हरवते. बहीण हरवल्याचं दुःख रेखा यांच्या मनात घर करतं.

मनिषच्या बाबतीत मात्र रेखा यांचे प्रयत्न वाया जात नाहीत. कोठ्यावर येणाऱ्या एका शिक्षकाच्या मदतीने त्या मनिषला दार्जिलिंगमध्ये इंग्रजी बोर्डिंग स्कूलमध्ये टाकतात. तिथे त्याचं नाव नोंदवताना बापाचं मुस्लीम नाव आणि आईचं हिंदू नाव अडचणीचं ठरेल म्हणून त्या स्वतःच्या एका बहिणीच्या नवऱ्याचं आडनाव मुलाला लावायचा प्रयत्न करतात. हे आडनाव असतं गागडे. पण शाळेच्या मुख्याध्यापकांना ते पुरेसं स्पष्टपणे कळत नाही. मग ते 'गायकवाड का?' असं विचारतात. तर, रेखा गडबडीने होय-होय म्हणतात. मग मुलाचं कागदोपत्री अधिकृत नाव लागतं- मनिष गायकवाड. आई अथवा वडील यांपैकी कोणाचंच नसलेलं आडनाव मनिषला लागतं, आणि तो बहुतांश काळ या अवकाशांपासून दूर इंग्रजी शाळेच्या हॉस्टेलमध्ये राहात लहानाचा मोठा होतो. 

कोठ्यांमधील वर्चस्वाच्या स्पर्धेतून होणाऱ्या वादावादीमुळे काही काळाने रेखा कलकत्ता सोडून मुंबईला जातात. तिथे लॅमिंग्टन रोडजवळच्या कोठ्यावर नाचायला लागतात. इथे त्यांचा हिंदी चित्रपटसृष्टीहीशी थोडा संपर्क येतो- मुख्य अभिनेत्रीच्या मागे नाचणाऱ्या अनेकींमधली एक म्हणून रेखा काही वेळा जातात. यात त्यांना तथाकथित मोठे तारेतारका दिसतात, त्यांच्या वागण्यामधला लहरीपणा दिसतो, कोणत्याही थराला जाऊन फसवणारे आणि फसवून घेणारे लोक दिसतात. कालांतराने मुंबईत विविध गुंडांच्या टोळ्यांच्या कारवाया वाढू लागतात. त्यातील मुख्य म्होरक्यांपैकी हाजी मस्तान आणि दाऊद इब्राहिम यांचाही वावर रेखा यांना पाहायला मिळतो. यातच अंडरवर्ल्डच्या घडामोडींमुळे असुरक्षितता वाढू लागल्यावर त्या पुन्हा कलकत्त्याला जातात. तिथे नव्याने बस्तान बसवतात. बोर्डिंग स्कूलमधून सुट्ट्यांसाठी येणाऱ्या, इंग्रजी बोलणाऱ्या, काट्या-चमच्याने जेवणाऱ्या आपल्या मुलाला कोठ्यावर राहायला लावणं बरोबर नाही, असं वाटून रेखा कलकत्त्यात एक छोटा फ्लॅट घेतात. मग काहीएक स्थिर जगणं त्यांना लाभतं. 

फ्लॅट घेतल्यानंतर रेखा व्यवसाय बदलू पाहतात तो भाग जेमतेम अडीच पानांमध्ये उरकतो, ही एक छोटी उणीव  पुस्तक वाचताना जाणवते (पानं १७२-१७४). रेखा यांचा नाच पाहायला येणारा कोठारीजी नावाचा एक राजस्थानी माणूस या काळात त्यांच्या फ्लॅटवर 'लिव्ह-इन' जोडीदार म्हणून राहू लागतो. म्हणजे रेखा त्याला तशी परवानगी देतात. त्या माणसासोबत आणि इमारतीतल्या एका मुस्लीम महिलेसोबत मिळून रेखा रंग तयार करण्याचा व्यवसाय करतात. कालांतराने कोठारीजी राजस्थानला कुटुंबियांना भेटायला जातो, ते परत येतच नाही. रेखा यांच्या आयुष्यात इतक्या निकट आलेल्या या व्यक्तीबाबत मात्र पुस्तकात फारसं काही म्हटलेलं नाही. इतर ठिकाणी रेखा संबंधित व्यक्तींबाबत, त्यांच्यासोबतच्या आपल्या नात्यांबाबत काहीतरी म्हणतात, पण या कोठारीजीविषयी तसं काहीच पुस्तकात नोंदवलेलं नाही. दरम्यान, मनिष ग्रॅज्युएट होतो, कोलकात्यात काही नोकरी शोधतो (पुढे तो मुंबईत हिंदी चित्रपटसृष्टीमध्ये लेखक म्हणून काहीएक स्थान कमावतो). दरम्यानच्या काळात मालमत्तेवरील मालकीच्या वादांमधून आणि इतरही अनेक छोट्या-मोठ्या कारणांवरून कलकत्त्यातील बंदूक गल्ली भागातला कोठा बंद पडतो. इथे पुस्तक संपतं. 

सगळ्या पुस्तकात छोटी-साधी वाक्यं वापरून मनिष यांनी रेखा यांची कहाणी सांगितलेय. त्यात बरेचदा हिंदी वाक्यांचाही वापर बेमालूमपणे केलाय. त्यामुळे कंजारभाट समुदायातल्या रेखा यांच्या मूळच्या राजस्थानी-हिंदी-मराठी-मिश्रित बोलीपासून खूप दूर असलेल्या इंग्रजी भाषेत हे पुस्तक असलं तरी त्यातून रेखा यांच्या जाणिवा नि भावभावना आपल्यापर्यंत पोचतात.  

रेखा यांचं बालपण जिथे गेलं त्या पिंपरीतून कंजारभाट समुदायातल्या कौमार्यचाचणीच्या प्रथेसंदर्भातील एक बातमी २०१८ साली आली होती. या प्रथेला विरोध केल्यामुळे कंजारभाट समुदायातल्याच काही तरुणांना मारहाण झाल्याची ही बातमी होती ('जातपंचायतीविरोधात उभे राहिले आहेत कंजारभाट समाजातील तरुण', बीबीसी मराठी, २२ जानेवारी २०१८). लग्न झाल्यावर नवरा-बायकोचे शरीरसंबंध आले की, चादर तपासून जातपंचायतीमधले पंच ही चाचणी घेतात, आणि 'माल खरा आहे' किंवा 'माल खोटा आहे' अशा शब्दांत निवाडा देतात. 'माल खोटा निघाला' तर संबंधित नवरा-बायकोचा काडीमोडही घडवला जातो.(अधिक तपशिलासाठी पाहा: रामनाथ चव्हाण, 'भटक्या विमुक्तांची जातपंचायत- भाग १', देशमुख आणि कंपनी, २००२/२०१६: पानं ३४-४१). रेखा यांनी व्यक्ती म्हणून घेतलेले बहुतेकसे निर्णय उघडच त्यांच्या जातपंचायतीच्या विरोधात जाणारे दिसतात. एका अर्थी, आपला 'माल' खरा आहे की खोटा, हे त्यांनी इतर कुणाला ठरवू दिलं नाही. आपल्या आयुष्यातल्या नैतिकतेच्या कसोट्या ठरवण्यासाठी रेखा यांनी बहुतांशाने स्वतःच्या मनातली पंचायत तेवढी प्रमाण मानलेली दिसते- आणि त्यातून भागत नसेल तिथे प्रार्थनेपुरता कोणत्या ना कोणत्या धर्मातला ईश्वर प्रमाण मानलेला दिसतो.

दोन

ग्रंथाली, १९९४/२००९ [मुखपृष्ठ: जुई शेठ]

'माझी आई शांताबाई ही नाचणारी बाई होती', हे किशोर शांताबाई काळे यांच्या 'कोल्हाट्याचं पोर' (ग्रंथाली, १९९४/२००९) या आत्मकथनातलं पहिलं वाक्य आहे. त्यावरच या नोंदीचं शीर्षक बेतलेलं आहे. नाचणारी बाई असणारी आई मराठीत किशोर काळे यांच्यामुळे आधीच आलेली होती. 'कोल्हाट्याचं पोर' हे पुस्तक १९९४ साली प्रकाशित झाल्या-झाल्या खूप गाजलं. त्याची २००९ सालापर्यंत वीस पुनर्मुद्रणं झालेली होती. पुढेही आवृत्त्या आलेल्या दिसतात.

कोल्हाटी समाजातील पारंपरिक पेशाचा भाग म्हणून शांताबाईंना नाचावं लागतं. पण त्या त्यातून स्वतःची सोडवणूक करून दुसऱ्या समुदायातील पुरुषासोबत संसार चालवून स्थिर आयुष्य जगू पाहतात. या स्थैर्याच्या शोधात त्या धाकटा मुलाला सोबत नेतात, पण थोरला किशोर मात्र आईच्या माहेरी कष्टाचं नि अवहेलनेचं जगणं जगत राहतो. त्या कष्टातच शिकतो आणि शेवटी एमबीबीएस होतो. पण या सर्वांचे प्रयत्न पुरेसं प्रेम प्राप्त करू शकत नाहीत, अशी बोच हे पुस्तक वाचल्यावर वाचकांना जाणवू शकते. 

'द लास्ट कोर्टिझन' हे पूर्णपणे नाचणाऱ्या आईवर केंद्रित पुस्तक आहे, तर 'कोल्हाट्याचं पोर'मध्ये आत्मकथन करणारं पोर केंद्रस्थानी आहे. तरीही, पुस्तकांचं समांतर वाचन काही अधिकचे धागेदोरे समोर आणतं.

रेखा देवी यांना इंग्रजी बोलता वा लिहिता येत नव्हती, तरीही त्यांची कहाणी आपण इंग्रजीतून सांगतोय, यातल्या अंतर्विरोधाची कल्पना लेखकाला असावी. त्यामुळे प्रस्तावनेतच तो स्पष्टीकरण देतो की, ‘आईला इंग्रजी वाचता येत नाही तोवर मला काही भीतीचं कारण नाही.’ लेखकाची एक इंग्रजी कादंबरी या पूर्वी प्रकाशित झाली आहे, ती हिंदीत ‘डब’ का केली नाही, असं आईने विचारल्याची आठवण लेखकाने नोंदवलेय. पण हा मुद्दा फक्त त्या आईपुरताच मर्यादित नाही. मनिष यांचं इंग्रजी पुस्तक कंजारभाट समुदायाच्या जातपंचायतीला बहुधा दखलपात्र वाटणार नाही. आणि तसंही या जातपंचायतीच्या कोणत्याही दंडकाचा काही भार त्या विशिष्ट सामुदायिक रचनेपासून पूर्णपणे निराळं आयुष्य जगणाऱ्या मनिष यांच्यावर येणार नाही. म्हणजे हे पुस्तक इंग्रजीतच राहील तोवर त्यातील मध्यवर्ती व्यक्तीच्या समुदायाशी मात्र त्याचा वाद-संवाद होणार नाही.

दुसरीकडे, किशोर काळे यांचं पुस्तक कोल्हाटी समुदायाची निंदा करणारं असल्याचं सांगून त्यांच्यावर बहिष्कारही टाकण्यात आला (Rakshit Sonawane, 'A life lived for the community', Indian Express, 6 March 2007) अगदी २०१३ साली, म्हणजे पुस्तक प्रकाशित झाल्यावर एकोणीस वर्षांनी, या पुस्तकावर बंदीची मागणी करण्यात आली होती ('मृत्यूनंतर तरी लेखकाला मारू नका', लोकसत्ता- लोकरंग, ११ ऑगस्ट २०१३). कोल्हाटी समुदायाच्या बोलीमधलं हे पुस्तक नसलं तरी त्याच वातावरणातल्या मराठी भाषेत लिहिलेलं आहे. त्यामुळे या पुस्तकाने संबंधित समुदायाशी आणि व्यापक मराठी समाजमनाशी काहीएक वाद-संवाद केला, असं आवृत्तीच्या आकडेवारीनुसार, काळे यांच्यावरील बहिष्कारावरून आणि एकंदर त्यावर होत आलेल्या कमी-अधिक चर्चेनुसार म्हणता येतं.

तसंच, मनिष यांच्या पुस्तकाची अर्पणपत्रिका अशी आहे (इंग्रजीतून इथे नोंदीपुरतं मराठी भाषांतर केलंय): 'माझी आई रेखा देवी हिच्यासाठी. मा मुझे अपने आंचल में छुपा ले । गले से लगा ले । के और मेला कोई नही असं अंगाईगीत ती माझ्यासाठी म्हणायची. माझ्या भविष्यात तिच्या भूतकाळाची पुनरावृत्ती होत असल्याचं तिला दिसायचं, आणि ती अंतःकरणातील प्रेमाने सुरेलपणे गाणं गुणगुणायची.' तर, किशोर यांच्या पुस्तकाच्या अर्पणपत्रिकेचा आईसंबंधीचा भाग असा आहे: 'आदर्श आई म्हणून न जगता आलेल्या पण आदर्श पत्नी म्हणून जगणाऱ्या सौ. आईस.'

मनिष यांच्या अर्पणपत्रिकेत आई-मुलाचं नातं प्रेमाचं म्हणून समोर येतं, त्यातलं सुरेल गुणगुणणं लेखकाच्या मनात टिकून राहिल्याचं दिसतं. दुसरीकडे, किशोर यांच्या अर्पणपत्रिकेत आईसोबतचे मुलाचे गुंतागुंतीचे नातेसंबंध पुढेही गुंतागुंतीचेच राहिल्याचे दिसतं- आईची ओळख 'आदर्श पत्नी', 'सौभाग्यवती' या संबोधनांनी येते. एकीकडे दुःखाचा अवकाश असतानाही प्रेमाचं नातं नि काहीएक संवाद आहे, तर दुसरीकडे दुःखाच्या अवकाशात प्रेमाच्या अभावाची आणि विसंवादाची बिकट भर पडलेली आहे. 

नवरात्रीनिमित्त झालेलं एक नामांतर

फोटो : रेघ (८ ऑक्टोबर २०२४). [माणसांची व ठिकाणांची नावं पुसली आहेत.]

फेब्रुवारी २०२४मध्ये रेघेवर 'बहुकल्ली राम, एककल्ली पंतप्रधान' अशी नोंद केली होती. अयोध्येतील राम मंदिर प्रतिष्ठापनेवेळी पंतप्रधानांनी केलेली एककल्ली विधानं आणि भारतात लोकपातळीवर रुजलेली रामायणाची बहुकल्ली कथनं- त्याबद्दल ए. के. रामानुजन यांनी लिहिलेला 'थ्री हंड्रेड रामायणाज्' हा निबंध, अशा संदर्भातली ती नोंद होती. त्या नोंदीत शेवटी एक फोटो चिकटवला होता. तो फोटो एका शहरातील 'पीर बाबा नवरात्र मंडळा'ने राम मंदिर प्राणप्रतिष्ठेसंदर्भात शुभेच्छा दिल्याचा होता. 

फोटो : रेघ (२२ जानेवारी २०२४)

"पीर बाबांना मानणाऱ्या व्यक्तींना फक्त मुस्लीम श्रद्धांपुरतं मर्यादित राहता येत नाही म्हणून त्यांच्या नावाचं नवरात्र मंडळ निघतं, किंवा नवरात्र उत्सव साजरा करणाऱ्यांना फक्त हिंदू श्रद्धांपुरतं मर्यादित राहता येत नाही म्हणून पीर बाबांचं नाव नवरात्र मंडळाला द्यावं वाटतं. मग अयोध्येत राम मंदिर उभारलं जाताना त्याचा फलकही उभारावा वाटतो." अशा वरकरणी विसंगत दिसणाऱ्या गोष्टींची अंगभूत संगती आपल्याला नुसती अभ्यासकीय काटेकोरपणे किंवा राजकीय दुराग्रहाने लागत नाही. ए. के. रामानुजन यांना त्यांच्या वडिलांमध्येही अशी विसंगती दिसली होती-.आपले वडील खगोलविज्ञान आणि ज्योतिष दोन्हींमध्ये सारख्याच उत्कटतेने रमतात, याने रामानुजन अस्वस्थ झाले. पण मग त्यांना या सर्व विसंगतीमधलं बहुकल्लीपण जाणवलं आणि ते भारतीय समाजमनामध्येही पसरल्याचं वाटलं. ते काही कायम असंच असेल किंवा आदर्श कायतरी असेल, असं नाही; पण आपल्या भवतालाकडे बघण्याचा एक दृष्टिकोन म्हणून आपण हा एक विचार समजून घेऊ शकतो.

तर, अशा सगळ्या अवकाशात पीर बाबांचं नाव नवरात्र मंडळाला लागतं, कारण हे मंडळ ज्या शहरात आहे तिथून जवळच बाबर शेख या मुस्लीम संताचा उरूस दर वर्षी होतो, आणि त्याचं आयोजन करण्याची मुख्य जबाबदारी हिंदू लोकांवर असते. हे वर्षानुवर्षं सुरू आहे. त्या परंपरेमागच्या कथाही प्रचलित आहेत. तिथे जाणारे भाविक हिंदू-मुस्लीम दोन्ही असतात. तसंच, त्या उरुसादरम्यान संबंधित शहरात एक मुस्लीम माणूस त्याच्या घरच्या परंपरेनुसार एकीकडे पीर बाबांची खूण म्हणून हिरव्या कापडात गुंडाळलेला तांदळाचा एक छोटा ढीग ठेवतो आणि शेजारी अंबाबाईची मूर्तीही ठेवतो, मग नऊ दिवस दोन्हींची पूजा होते- मागे मक्केचा फोटोही असतो! त्या माणसाकडच्या घरगुती परंपरेला जवळच्या गावातील बाबर शेख उरुसाइतकी प्रसिद्धी नाही, तरी त्याच्या आसपासचे हिंदू-मुस्लीम लोक त्याच्या घरी दर्शनाला येऊन जात असतात. तुम्ही ही पूजा कधीपासून करताय, असा प्रश्न संबंधित माणसाला विचारला तर त्याला त्याचं उत्तर माहीत नाही. पण त्याला ही सरमिसळ सुरू ठेवावी असं मात्र वाटतं. ही सरमिसळ काहींना समजत नाही, पटत नाही, रुचत नाही. मग त्यांना 'पीर बाबा नवरात्र मंडळ' हे नावही बदलावं वाटतं, आणि एकोणीस वर्षं ज्या नावासह नवरात्र साजरी केली ते नाव बदलून विसाव्या वर्षी या मंडळाचं नाव 'आई माऊली नवरात्र मंडळ' असं केलं जातं. त्या 'नामांतरा'चा स्वतंत्र फलक लावावा वाटतो. त्या फलकाचा फोटो या नोंदीच्या सुरुवातीला चिकटवला आहे.

दसऱ्याच्या दिवशी सीमोल्लंघनाचीही एक खूण मानली जाताना दिसते. पण नामांतराच्या फोटोत दिसतेय ती खूण सीमा ओलांडण्याऐवजी स्वतःची सीमा आणखी संकुचित करणारी आहे. त्यामुळे दसऱ्याच्या दिवशी ही छोटी नोंद करावी वाटली.

०

भारताला स्वातंत्र्य मिळालं त्याच्या आसपास लिहू लागलेले, आणि सहज-साध्या भाषेत काही वेगळ्या वाटेचं लेखन करून गेलेले दि. बा. मोकाशी यांनी त्यांच्या लेखनप्रवासाची सुरुवात कशी झाली, याबद्दल एक लेख लिहिला होता. तो त्यांच्या 'लामणदिवा' या कथासंग्रहात (मौज प्रकाशन) सुरुवातीला छापलेला आहे. त्यात ते एक आठवण नोंदवतात, ती अशी:

त्या वेळी माझ्या बरोबरच्या लेखकांशी माझ्या फारशा ओळखीच नव्हत्या. पु. भा. भावे यांची गाठ 'मौजे'च्या कचेरीत पडली ती वादातच संपल्याचं आठवतं. ते ज्या 'हिंदुत्व'वादी मतांचे अभिमानी होते ती मतसरणी मला पटणारी नव्हती. मीही तावातावानं वाद घातलेला आठवतो. भाव्यांची विचारसरणी मला प्रतिगामी व अट्टाहासी वाटते हे मी त्यांना स्पष्ट सांगितलं.

पु. भा. भावे हे विद्यमान पंतप्रधानांच्या एककल्ली विचारांचे कट्टर पूर्वसुरी होते. त्यांच्याशी मोकाशींचं वाजलं. चार पानांनंतर दुसऱ्या एका संदर्भात मोकाशी लिहितात:

मी निष्ठावंत लेखक नव्हतो. विज्ञानाकडे माझा ओढा होता आणि धर्म व तत्त्वज्ञान यात मी रमत होतो.

'निष्ठावंत लेखक नव्हतो' म्हणजे मोकाशी फक्त लेखनावर निष्ठा असलेले नव्हते, असा या विधानाचा अर्थ आहे. रेडिओ-दुरुस्ती करताकरता ओघवत्या मराठीत कथा लिहिणाऱ्या मोकाशींचा विज्ञानाकडे ओढा होता, पण ते धर्म नि तत्त्वज्ञान यातही रमत होते. हे वाचून रामानुजन यांच्या निबंधाची आठवण होऊ शकते. तर, मोकाशींच्या या धारणेतून 'पालखी' हे प्रत्यक्ष आषाढीच्या वारीसोबत प्रवास करून लिहिलेलं पुस्तक, 'आनंदओवरी' ही संत तुकारामांचा भाऊ कान्हा याच्या दृष्टीभूमीवरून लिहिलेली सखोल-सुंदर कादंबरी, असे काही मजकूर आपल्याला मिळाले. केवळ आपली वैज्ञानिक दृष्टी समोरच्या प्रत्येक घटनेवर लादून अहंकाराने निष्कर्ष काढण्याऐवजी, तसंच राजकीय दुराग्रहाने श्रद्धेचा वापर करण्याऐवजी किंवा निव्वळ श्रद्धेने ओथंबून बेभान होण्याऐवजी, अधिक सहानुभूतीने काही गोष्टी समजून घेण्याचं कसब मोकाशींकडे होतं, असं वाटतं. लेखनाच्या पातळीवर काहीएक कमी-अधिक सीमोल्लंघन करण्यासाठी त्यांना ते कसब उपयोगी पडलं असावं. त्यामुळे दसऱ्याच्या निमित्ताने आणि आधीच्या फलकाच्या निमित्ताने त्यांची आठवण ठेवावी वाटली.

दि. बा. मोकाशी (१९१५-१९८१)
फोटो : इथून. [सौजन्य: जया दडकर / मोकाशी कुटुंबीय]