'माझी आई ही नाचणारी बाई होती'

एक

मुखपृष्ठावरील छायाचित्र : लेखकाच्या संग्रहातून
मुखपृष्ठ रचना : अमित मल्होत्रा /हार्पर कॉलिन्स

मनिष गायकवाड यांनी लिहिलेलं 'द लास्ट कोर्टिझन' (हार्पर कॉलिन्स, २०२३) हे पुस्तक म्हणजे त्यांची आई रेखा देवी यांच्या आयुष्याची कहाणी आहे. ही कहाणी रेखा आपल्या मुलाला सांगतायंत अशा पद्धतीने लिहिलेय. पण स्वतः रेखा यांना कधीच बोलता-लिहिता-वाचता न आलेल्या इंग्रजी भाषेत हे पुस्तक आहे. थोडक्यात, मुलाच्या शब्दांमध्ये आईची ही कहाणी आपल्याला वाचायला मिळते. 

बंजारा समुदायातली आई आणि कंजारभाट समुदायातला बाप यांच्या पोटी रेखा यांचा जन्म झाला. घरात रेखा यांच्यासह नऊ मुलीच झालेल्या- ‘अपयशी प्रयत्नांचं प्रदर्शन मांडल्यासारख्या’ (पान ३). कुटुंबात मुलगा जन्माला येईल याची सगळेच वाट बघत होते. ‘आम्ही नकोशा झालोयत किंवा आमच्यावर कोणाचं प्रेम नाहीये, असं आम्हाला वाटलं असेलही, पण आम्हाला याहून चांगली काही स्थिती ठाऊकच नव्हती, कारण तसा काही विचार करायला, आमच्या आईबापाचं प्रेम आणि माया मिळवायला काही वेळच आमच्याकडे नव्हता,’ असं रेखा सांगतात (पान ३). आयुष्यात पुढेही रेखा यांना यासाठी पुरेसा वेळ मिळाला नाही. हाताशी असलेला सगळा वेळ जीव जगवण्यासाठीची प्राथमिक सोय लावण्यात गेला. पण त्यांनी स्वतःच्या मुलाला मात्र प्रेम आणि माया दिली; स्वतःचा जन्म ‘अपयशी प्रयत्न’ म्हणून झाल्याची भावना त्यांच्या मनात आली असली तरी, स्वतःच्या मुलाला मात्र ‘आपल्याहून चांगलं भविष्य’ (पान १५०) लाभावं यासाठी त्यांनी यशस्वी खटपट केली. ही खटपट साधारण साठच्या दशकापासून सुरू होते; पुणे, आग्रा, कलकत्ता, मुंबई, मग पुन्हा कलकत्ता अशा शहरांमध्ये उलगडत राहते; आणि १४ फेब्रुवारी २०२३ रोजी रेखा यांचं निधन होतं तेव्हा ही खटपट थांबते. आईने जगाचा निरोप घेण्यासाठी ‘प्रेमाचा दिवस’ निवडल्याचं लेखक पुस्तकात शेवटी म्हणतो (पान १७०). प्रेम आणि प्रयत्न, हे आता वापरून गुळगुळीत झालेले शब्द आहेत. पण या पुस्तकात त्या शब्दांचे अधिक उत्कट, अधिक रोजमर्राचे, अधिक अटीतटीचे, अधिक जीवनमरणाचे आणि जीवघेणेही अर्थ समोर येतात. 

 

रेखा यांच्या आईचं नाव गुलशन देवी. तिला तिच्या मुली ‘गुल्लो’ म्हणायच्या. गुल्लो यांचा नवरा ताडिया हा पुण्यात पिंपरीमध्ये एका मोटर कंपनीत वॉचमनची नोकरी करायचा. रात्रीची ड्युटी आणि दिवसभर घरात झोपणं. कायम दारूमुळे शुद्ध हरपलेली. गुल्लो नवऱ्याला सांभाळून घ्यायची- एखादं पाळलेलं असहाय जनावर असतं, गाय असते, तिला आपण सांभाळतो, तसंच गुल्लो नवऱ्यालाही सांभाळायची, असं रेखा सांगतात (पानं ३-४). गुल्लो सतत कामात असायची- कधी कोणाच्या शेतात जाऊन काम कर, कधी कोणाच्या लग्नात जाऊन धुणीभांडी कर, गायी-बकऱ्या पाळून पूरक उत्पन्न कमाव, अशातच तिचा वेळ जात होता.

 

रेखा नऊ-दहा वर्षांची असताना तिचं रामलाल नावाच्या एका माणसाशी लग्न लावून देण्यात आलं. खरंतर तिच्या आधीच्या काही बहिणी लग्नाच्या उरल्या होत्या, पण तरी तिचा नंबर आधी लागला. तो का लागला, हे तिला माहीत नाही. रेखाच्या मरण पावलेल्या आजीने पूर्वी कधी रामलालच्या कुटुंबाकडून काही कर्ज घेतलेलं, ते पुढेही कोणाला फेडता आलं नाही, म्हणून शेवटी हा लग्नाचा व्यवहार झाला असावा, असं बहिणींच्या कुजबुजीतून रेखाच्या कानावर येतं. म्हणजे आपल्याला घरच्यांनी टाकलं का, की विकलं, असे प्रश्न रेखाला पडतात. मग नवऱ्यासोबत ती दिल्लीजवळ आग्र्याला राहायला जाते. तिथे ती सतत घरकामात गुंतून सासूची बोलणी खात तीन-चार वर्षं राहते. या दरम्यान, एकदा सासरच्यांसोबत एका बागेत फिरायला गेल्याची आठवण रेखा यांनी नोंदवलेय. त्या बागेच्या शेजारी संगमरवराची एक इमारत होती, तशी सुंदर वाटत होती, पण ती इमारत म्हणजे काय आहे हे कोणी रेखाला सांगत नाही, तीही कोणाला विचारत नाही, आणि कोणी इमारतीच्या आतही जात नाही. मोकळ्या हिरवळीवर बसून सगळे सोबत नेलेले पदार्थ खातात, रामलालची बहीणभावंडं तिथे खेळतात, पण त्याच वयाची रेखा काही त्यांच्यात जाऊन खेळू शकत नाही. 'त्या वेळी मला ताज महाल हे काय आहे ते माहीत नव्हतं, आणि आम्ही त्याच्या जवळ राहत होतो हेही माहीत नव्हतं. प्रेमाचा काही स्पर्श मला झाला नव्हता. आग्र्याच्या वातावरणात प्रेम असेल समजा, तरी ते माझ्या आसपास तरी कधी फिरकलं नाही,' असं रेखा म्हणतात (पानं १६-१७).

साधारण बारा-तेरा वर्षांचं वय होईपर्यंत रेखा आग्र्याला नवऱ्याच्या घरी राहतात. त्यानंतर एकदा सासू-सासऱ्यांसोबत रेखा यांना कलकत्त्याकडे पाठवलं जातं. जाताना वाटेत ट्रेनमध्ये रेखाला मांड्यांपाशी ओलसरपणा आल्याचं जाणवतं. ती बाथरूममध्ये जाते, तर तिला रक्त दिसतं. पुण्यात असताना तिला बहिणींकडून पाळीबद्दल कळलेलं असतं, त्यामुळे स्वतःची पाळी सुरू झाल्यावर तिला काही गडबडायला होत नाही. मग ती तिथेच ट्रेनमध्ये कोपऱ्यात बसून तिच्या आवडीचं लिंबाचं लोणचं खात राहते. कलकत्त्याला रामलालची एक बहीण कोठ्यात असते, तिच्याकडे रेखाला सोपवण्यात येतं. आपलं लग्न म्हणजे फसवणूक होती, हे इथे तिच्या लक्षात येतं; आणि तोवर आपल्या आयुष्यात काय चाललंय याचा काहीच पत्ता न लागणाऱ्या रेखाला इथून पुढे मात्र स्वतःचे निर्णय स्वतःच्या हातात घेणं गरजेचं असल्याचं लख्खपणे जाणवतं, त्यासाठी ती लागेल ती किंमत मोजायला तयार होते. तवायफ म्हणून कोठ्यात नाचताना शारीरिक संबंधांचा व्यवसाय सर्वसाधारणपणे केला जात नाही. तर, अशा नाचाच्या वातावारणात रेखा यांना जगण्याचं भान येत जातं. एकदा नाचाच्या पार्टीसोबत बाहेरगावी कार्यक्रमासाठी गेलेली असताना तिथला बांगड्या तयार करणारा इसम रेखाच्या प्रेमात पडतो. ती तंबूत झोपलेली असताना तो रात्रभर बाहेर वाट बघत राहतो. मग ती उठल्यावर तिला नाव विचारतो. ती भिडस्तपणे स्वतःचं नाव सांगते. आत्तापर्यंत आपल्याला कधीच कोणी इतक्या प्रेमाने स्वतःचं नाव विचारलं नसल्याचंही तिला जाणवतं. तो तिच्या प्रेमात असल्याचंही तिला कळतं, पण त्या टप्प्यावर रेखाकडे प्रेमासाठी वेळ नसतो. बांगड्यावालाही इतर कोणतीच अपेक्षा न ठेवता, रेखा त्या भागात असते तोवर नाच बघायला येतो, आणि ती कलकत्त्याकडे जायला निघते तेव्हा ट्रेनपाशी येऊन तिला बांगड्यांनी भरलेला बॉक्स तिला भेट देतो. इतकंच. त्या इसमाचं नाव रेखा यांना आठवत नाही, पण प्रेमभावनेची किंचितशी जाणीव तेव्हा पहिल्यांदा झाल्याचं त्या सांगतात (पान २७-२८). 

कलकत्त्यातील बंदूक गल्लीमध्ये असणाऱ्या कोठ्यात नाचून मिळालेलं उत्पन्न रेखाला स्वतःकडे ठेवता येत नाही, ते तिला तिच्या नणंदेकडे द्यावं लागतं. या गुलामगिरीतून सुटकेचा मार्ग तिला सापडत नसतो. पण दरम्यान बांग्लादेशमुक्तीची चळवळ जोर धरू लागलेली असते, त्यात पूर्व सीमेवर भारत-पाकिस्तान युद्धाला तोंड फुटतं. त्या ब्लॅकआउटच्या काळात अनेकांची धांदल उडते. 'कुठल्या तरी सीमेवर युद्ध होत असल्याचं लोक बोलत होते... पण माझ्या डोक्यात आधीच युद्ध सुरू होतं,' असं रेखा सांगतात (पान २९). या धांदलीत कोठेही रिकामे होऊ लागतात. हा अंधारच आपल्यासाठी सुटकेची संधी घेऊन आल्याचं रेखा यांच्या लक्षात येतं. मग रेखा कोठ्यात अंधारामध्ये मेणबत्त्या लावून नाचते. 'गाईड'मध्ये वहिदा रेहमान 'आज फिर जीने की तमन्ना है' म्हणत नाचते तसं (पान २९). अशा काळातच वेगवेगळ्या प्रकारचे पुरुष जास्त संख्येने कोठ्यात आल्याचं त्या नोंदवतात. एकदा तर बांग्लादेशी स्वातंत्र्यासाठी लढणारे काही लोकही येऊन गेले, असं त्या म्हणतात. या वेळी मिळालेल्या पैशातून रेखामध्ये आत्मविश्वास निर्माण होतो. मग युद्धकाळ संपल्यावर नणंद परत येते तेव्हा तिला आपण जुमानत नसल्याचं रेखा तोंडावर सांगतात, आणि स्वतंत्रपणे व्यवसाय सुरू ठेवतात. 

असाच काळ जातो. कोणीतरी मधेच कुचकेपणाने रेखा 'वांझ' असल्याची अफवा पसरवू पाहतं, ते रेखाला बोचतं. शिवाय, आता आपण स्वतंत्र झालोय तर स्वतःचं कुटुंब असायला हवं, असंही तिला वाटतं. मग तिच्या प्रेमात असणाऱ्या रेहमत खान या विवाहित पुरुषाकडे ती आपल्याला मूल हवं असल्याची इच्छा बोलून दाखवते. आपल्यापासून मूल झाल्यावर तरी रेखा आपल्याशी लग्न करेल, असा रेहमतचा होरा असतो. पण रेहमतशी लग्न करून पडद्याआड जगण्याची आणि धर्म बदलण्याची रेखा यांची तयारी नसते. त्यामुळे त्या लग्नाशिवाय फक्त अपत्यप्राप्तीपुरतं त्याला जवळ करतात. त्याआधीही त्यांचे शरीरसंबंध आलेले असतात. पण रेहमत बाकी काही जबाबदारी घेण्याइतका सक्षम नसतो. तो रेखा यांच्या गरोदरपणात किंवा पुढेही त्यांना मदत करत नाही. उलट काही काळ त्याचा बराच त्रास रेखा यांना सहन करावा लागल्याचे प्रसंग पुस्तकात येतात. या संबंधांमधून जन्मलेल्या मुलाला- मनिषला- रेखा स्वतःच्या बळावर वाढवू लागतात. याच काळात त्या पिंपरीतल्या कुटुंबियांशीही पुन्हा संपर्क साधतात, आपल्या काही बहिणींना शिकवायचा प्रयत्न करतात. पण ते प्रयत्न यशस्वी होत नाही. रेखा यांची लच्छा नावाची एक बहीण कलकत्त्याला आलेली असते. अबोल स्वभावाच्या लच्छाला थोडा दृष्टिदोष असतो. अशातच नातलगासोबत कलकत्त्याहून पुण्याला परत जात असताना ती एका रेल्वेस्टेशनवर उतरते आणि ट्रेन निघून जाईपर्यंत वेळेत डब्यात परतू शकत नाही. नातलगाचंही तेवढ्या वेळेत लक्ष जात नाही, आणि ही बहीण कायमची हरवते. बहीण हरवल्याचं दुःख रेखा यांच्या मनात घर करतं.

मनिषच्या बाबतीत मात्र रेखा यांचे प्रयत्न वाया जात नाहीत. कोठ्यावर येणाऱ्या एका शिक्षकाच्या मदतीने त्या मनिषला दार्जिलिंगमध्ये इंग्रजी बोर्डिंग स्कूलमध्ये टाकतात. तिथे त्याचं नाव नोंदवताना बापाचं मुस्लीम नाव आणि आईचं हिंदू नाव अडचणीचं ठरेल म्हणून त्या स्वतःच्या एका बहिणीच्या नवऱ्याचं आडनाव मुलाला लावायचा प्रयत्न करतात. हे आडनाव असतं गागडे. पण शाळेच्या मुख्याध्यापकांना ते पुरेसं स्पष्टपणे कळत नाही. मग ते 'गायकवाड का?' असं विचारतात. तर, रेखा गडबडीने होय-होय म्हणतात. मग मुलाचं कागदोपत्री अधिकृत नाव लागतं- मनिष गायकवाड. आई अथवा वडील यांपैकी कोणाचंच नसलेलं आडनाव मनिषला लागतं, आणि तो बहुतांश काळ या अवकाशांपासून दूर इंग्रजी शाळेच्या हॉस्टेलमध्ये राहात लहानाचा मोठा होतो. 

कोठ्यांमधील वर्चस्वाच्या स्पर्धेतून होणाऱ्या वादावादीमुळे काही काळाने रेखा कलकत्ता सोडून मुंबईला जातात. तिथे लॅमिंग्टन रोडजवळच्या कोठ्यावर नाचायला लागतात. इथे त्यांचा हिंदी चित्रपटसृष्टीहीशी थोडा संपर्क येतो- मुख्य अभिनेत्रीच्या मागे नाचणाऱ्या अनेकींमधली एक म्हणून रेखा काही वेळा जातात. यात त्यांना तथाकथित मोठे तारेतारका दिसतात, त्यांच्या वागण्यामधला लहरीपणा दिसतो, कोणत्याही थराला जाऊन फसवणारे आणि फसवून घेणारे लोक दिसतात. कालांतराने मुंबईत विविध गुंडांच्या टोळ्यांच्या कारवाया वाढू लागतात. त्यातील मुख्य म्होरक्यांपैकी हाजी मस्तान आणि दाऊद इब्राहिम यांचाही वावर रेखा यांना पाहायला मिळतो. यातच अंडरवर्ल्डच्या घडामोडींमुळे असुरक्षितता वाढू लागल्यावर त्या पुन्हा कलकत्त्याला जातात. तिथे नव्याने बस्तान बसवतात. बोर्डिंग स्कूलमधून सुट्ट्यांसाठी येणाऱ्या, इंग्रजी बोलणाऱ्या, काट्या-चमच्याने जेवणाऱ्या आपल्या मुलाला कोठ्यावर राहायला लावणं बरोबर नाही, असं वाटून रेखा कलकत्त्यात एक छोटा फ्लॅट घेतात. मग काहीएक स्थिर जगणं त्यांना लाभतं. 

फ्लॅट घेतल्यानंतर रेखा व्यवसाय बदलू पाहतात तो भाग जेमतेम अडीच पानांमध्ये उरकतो, ही एक छोटी उणीव  पुस्तक वाचताना जाणवते (पानं १७२-१७४). रेखा यांचा नाच पाहायला येणारा कोठारीजी नावाचा एक राजस्थानी माणूस या काळात त्यांच्या फ्लॅटवर 'लिव्ह-इन' जोडीदार म्हणून राहू लागतो. म्हणजे रेखा त्याला तशी परवानगी देतात. त्या माणसासोबत आणि इमारतीतल्या एका मुस्लीम महिलेसोबत मिळून रेखा रंग तयार करण्याचा व्यवसाय करतात. कालांतराने कोठारीजी राजस्थानला कुटुंबियांना भेटायला जातो, ते परत येतच नाही. रेखा यांच्या आयुष्यात इतक्या निकट आलेल्या या व्यक्तीबाबत मात्र पुस्तकात फारसं काही म्हटलेलं नाही. इतर ठिकाणी रेखा संबंधित व्यक्तींबाबत, त्यांच्यासोबतच्या आपल्या नात्यांबाबत काहीतरी म्हणतात, पण या कोठारीजीविषयी तसं काहीच पुस्तकात नोंदवलेलं नाही. दरम्यान, मनिष ग्रॅज्युएट होतो, कोलकात्यात काही नोकरी शोधतो (पुढे तो मुंबईत हिंदी चित्रपटसृष्टीमध्ये लेखक म्हणून काहीएक स्थान कमावतो). दरम्यानच्या काळात मालमत्तेवरील मालकीच्या वादांमधून आणि इतरही अनेक छोट्या-मोठ्या कारणांवरून कलकत्त्यातील बंदूक गल्ली भागातला कोठा बंद पडतो. इथे पुस्तक संपतं. 

सगळ्या पुस्तकात छोटी-साधी वाक्यं वापरून मनिष यांनी रेखा यांची कहाणी सांगितलेय. त्यात बरेचदा हिंदी वाक्यांचाही वापर बेमालूमपणे केलाय. त्यामुळे कंजारभाट समुदायातल्या रेखा यांच्या मूळच्या राजस्थानी-हिंदी-मराठी-मिश्रित बोलीपासून खूप दूर असलेल्या इंग्रजी भाषेत हे पुस्तक असलं तरी त्यातून रेखा यांच्या जाणिवा नि भावभावना आपल्यापर्यंत पोचतात.  

रेखा यांचं बालपण जिथे गेलं त्या पिंपरीतून कंजारभाट समुदायातल्या कौमार्यचाचणीच्या प्रथेसंदर्भातील एक बातमी २०१८ साली आली होती. या प्रथेला विरोध केल्यामुळे कंजारभाट समुदायातल्याच काही तरुणांना मारहाण झाल्याची ही बातमी होती ('जातपंचायतीविरोधात उभे राहिले आहेत कंजारभाट समाजातील तरुण', बीबीसी मराठी, २२ जानेवारी २०१८). लग्न झाल्यावर नवरा-बायकोचे शरीरसंबंध आले की, चादर तपासून जातपंचायतीमधले पंच ही चाचणी घेतात, आणि 'माल खरा आहे' किंवा 'माल खोटा आहे' अशा शब्दांत निवाडा देतात. 'माल खोटा निघाला' तर संबंधित नवरा-बायकोचा काडीमोडही घडवला जातो.(अधिक तपशिलासाठी पाहा: रामनाथ चव्हाण, 'भटक्या विमुक्तांची जातपंचायत- भाग १', देशमुख आणि कंपनी, २००२/२०१६: पानं ३४-४१). रेखा यांनी व्यक्ती म्हणून घेतलेले बहुतेकसे निर्णय उघडच त्यांच्या जातपंचायतीच्या विरोधात जाणारे दिसतात. एका अर्थी, आपला 'माल' खरा आहे की खोटा, हे त्यांनी इतर कुणाला ठरवू दिलं नाही. आपल्या आयुष्यातल्या नैतिकतेच्या कसोट्या ठरवण्यासाठी रेखा यांनी बहुतांशाने स्वतःच्या मनातली पंचायत तेवढी प्रमाण मानलेली दिसते- आणि त्यातून भागत नसेल तिथे प्रार्थनेपुरता कोणत्या ना कोणत्या धर्मातला ईश्वर प्रमाण मानलेला दिसतो.

दोन

ग्रंथाली, १९९४/२००९ [मुखपृष्ठ: जुई शेठ]

'माझी आई शांताबाई ही नाचणारी बाई होती', हे किशोर शांताबाई काळे यांच्या 'कोल्हाट्याचं पोर' (ग्रंथाली, १९९४/२००९) या आत्मकथनातलं पहिलं वाक्य आहे. त्यावरच या नोंदीचं शीर्षक बेतलेलं आहे. नाचणारी बाई असणारी आई मराठीत किशोर काळे यांच्यामुळे आधीच आलेली होती. 'कोल्हाट्याचं पोर' हे पुस्तक १९९४ साली प्रकाशित झाल्या-झाल्या खूप गाजलं. त्याची २००९ सालापर्यंत वीस पुनर्मुद्रणं झालेली होती. पुढेही आवृत्त्या आलेल्या दिसतात.

कोल्हाटी समाजातील पारंपरिक पेशाचा भाग म्हणून शांताबाईंना नाचावं लागतं. पण त्या त्यातून स्वतःची सोडवणूक करून दुसऱ्या समुदायातील पुरुषासोबत संसार चालवून स्थिर आयुष्य जगू पाहतात. या स्थैर्याच्या शोधात त्या धाकटा मुलाला सोबत नेतात, पण थोरला किशोर मात्र आईच्या माहेरी कष्टाचं नि अवहेलनेचं जगणं जगत राहतो. त्या कष्टातच शिकतो आणि शेवटी एमबीबीएस होतो. पण या सर्वांचे प्रयत्न पुरेसं प्रेम प्राप्त करू शकत नाहीत, अशी बोच हे पुस्तक वाचल्यावर वाचकांना जाणवू शकते. 

'द लास्ट कोर्टिझन' हे पूर्णपणे नाचणाऱ्या आईवर केंद्रित पुस्तक आहे, तर 'कोल्हाट्याचं पोर'मध्ये आत्मकथन करणारं पोर केंद्रस्थानी आहे. तरीही, पुस्तकांचं समांतर वाचन काही अधिकचे धागेदोरे समोर आणतं.

रेखा देवी यांना इंग्रजी बोलता वा लिहिता येत नव्हती, तरीही त्यांची कहाणी आपण इंग्रजीतून सांगतोय, यातल्या अंतर्विरोधाची कल्पना लेखकाला असावी. त्यामुळे प्रस्तावनेतच तो स्पष्टीकरण देतो की, ‘आईला इंग्रजी वाचता येत नाही तोवर मला काही भीतीचं कारण नाही.’ लेखकाची एक इंग्रजी कादंबरी या पूर्वी प्रकाशित झाली आहे, ती हिंदीत ‘डब’ का केली नाही, असं आईने विचारल्याची आठवण लेखकाने नोंदवलेय. पण हा मुद्दा फक्त त्या आईपुरताच मर्यादित नाही. मनिष यांचं इंग्रजी पुस्तक कंजारभाट समुदायाच्या जातपंचायतीला बहुधा दखलपात्र वाटणार नाही. आणि तसंही या जातपंचायतीच्या कोणत्याही दंडकाचा काही भार त्या विशिष्ट सामुदायिक रचनेपासून पूर्णपणे निराळं आयुष्य जगणाऱ्या मनिष यांच्यावर येणार नाही. म्हणजे हे पुस्तक इंग्रजीतच राहील तोवर त्यातील मध्यवर्ती व्यक्तीच्या समुदायाशी मात्र त्याचा वाद-संवाद होणार नाही.

दुसरीकडे, किशोर काळे यांचं पुस्तक कोल्हाटी समुदायाची निंदा करणारं असल्याचं सांगून त्यांच्यावर बहिष्कारही टाकण्यात आला (Rakshit Sonawane, 'A life lived for the community', Indian Express, 6 March 2007) अगदी २०१३ साली, म्हणजे पुस्तक प्रकाशित झाल्यावर एकोणीस वर्षांनी, या पुस्तकावर बंदीची मागणी करण्यात आली होती ('मृत्यूनंतर तरी लेखकाला मारू नका', लोकसत्ता- लोकरंग, ११ ऑगस्ट २०१३). कोल्हाटी समुदायाच्या बोलीमधलं हे पुस्तक नसलं तरी त्याच वातावरणातल्या मराठी भाषेत लिहिलेलं आहे. त्यामुळे या पुस्तकाने संबंधित समुदायाशी आणि व्यापक मराठी समाजमनाशी काहीएक वाद-संवाद केला, असं आवृत्तीच्या आकडेवारीनुसार, काळे यांच्यावरील बहिष्कारावरून आणि एकंदर त्यावर होत आलेल्या कमी-अधिक चर्चेनुसार म्हणता येतं.

तसंच, मनिष यांच्या पुस्तकाची अर्पणपत्रिका अशी आहे (इंग्रजीतून इथे नोंदीपुरतं मराठी भाषांतर केलंय): 'माझी आई रेखा देवी हिच्यासाठी. मा मुझे अपने आंचल में छुपा ले । गले से लगा ले । के और मेला कोई नही असं अंगाईगीत ती माझ्यासाठी म्हणायची. माझ्या भविष्यात तिच्या भूतकाळाची पुनरावृत्ती होत असल्याचं तिला दिसायचं, आणि ती अंतःकरणातील प्रेमाने सुरेलपणे गाणं गुणगुणायची.' तर, किशोर यांच्या पुस्तकाच्या अर्पणपत्रिकेचा आईसंबंधीचा भाग असा आहे: 'आदर्श आई म्हणून न जगता आलेल्या पण आदर्श पत्नी म्हणून जगणाऱ्या सौ. आईस.'

मनिष यांच्या अर्पणपत्रिकेत आई-मुलाचं नातं प्रेमाचं म्हणून समोर येतं, त्यातलं सुरेल गुणगुणणं लेखकाच्या मनात टिकून राहिल्याचं दिसतं. दुसरीकडे, किशोर यांच्या अर्पणपत्रिकेत आईसोबतचे मुलाचे गुंतागुंतीचे नातेसंबंध पुढेही गुंतागुंतीचेच राहिल्याचे दिसतं- आईची ओळख 'आदर्श पत्नी', 'सौभाग्यवती' या संबोधनांनी येते. एकीकडे दुःखाचा अवकाश असतानाही प्रेमाचं नातं नि काहीएक संवाद आहे, तर दुसरीकडे दुःखाच्या अवकाशात प्रेमाच्या अभावाची आणि विसंवादाची बिकट भर पडलेली आहे. 

नवरात्रीनिमित्त झालेलं एक नामांतर

फोटो : रेघ (८ ऑक्टोबर २०२४). [माणसांची व ठिकाणांची नावं पुसली आहेत.]

फेब्रुवारी २०२४मध्ये रेघेवर 'बहुकल्ली राम, एककल्ली पंतप्रधान' अशी नोंद केली होती. अयोध्येतील राम मंदिर प्रतिष्ठापनेवेळी पंतप्रधानांनी केलेली एककल्ली विधानं आणि भारतात लोकपातळीवर रुजलेली रामायणाची बहुकल्ली कथनं- त्याबद्दल ए. के. रामानुजन यांनी लिहिलेला 'थ्री हंड्रेड रामायणाज्' हा निबंध, अशा संदर्भातली ती नोंद होती. त्या नोंदीत शेवटी एक फोटो चिकटवला होता. तो फोटो एका शहरातील 'पीर बाबा नवरात्र मंडळा'ने राम मंदिर प्राणप्रतिष्ठेसंदर्भात शुभेच्छा दिल्याचा होता. 

फोटो : रेघ (२२ जानेवारी २०२४)

"पीर बाबांना मानणाऱ्या व्यक्तींना फक्त मुस्लीम श्रद्धांपुरतं मर्यादित राहता येत नाही म्हणून त्यांच्या नावाचं नवरात्र मंडळ निघतं, किंवा नवरात्र उत्सव साजरा करणाऱ्यांना फक्त हिंदू श्रद्धांपुरतं मर्यादित राहता येत नाही म्हणून पीर बाबांचं नाव नवरात्र मंडळाला द्यावं वाटतं. मग अयोध्येत राम मंदिर उभारलं जाताना त्याचा फलकही उभारावा वाटतो." अशा वरकरणी विसंगत दिसणाऱ्या गोष्टींची अंगभूत संगती आपल्याला नुसती अभ्यासकीय काटेकोरपणे किंवा राजकीय दुराग्रहाने लागत नाही. ए. के. रामानुजन यांना त्यांच्या वडिलांमध्येही अशी विसंगती दिसली होती-.आपले वडील खगोलविज्ञान आणि ज्योतिष दोन्हींमध्ये सारख्याच उत्कटतेने रमतात, याने रामानुजन अस्वस्थ झाले. पण मग त्यांना या सर्व विसंगतीमधलं बहुकल्लीपण जाणवलं आणि ते भारतीय समाजमनामध्येही पसरल्याचं वाटलं. ते काही कायम असंच असेल किंवा आदर्श कायतरी असेल, असं नाही; पण आपल्या भवतालाकडे बघण्याचा एक दृष्टिकोन म्हणून आपण हा एक विचार समजून घेऊ शकतो.

तर, अशा सगळ्या अवकाशात पीर बाबांचं नाव नवरात्र मंडळाला लागतं, कारण हे मंडळ ज्या शहरात आहे तिथून जवळच बाबर शेख या मुस्लीम संताचा उरूस दर वर्षी होतो, आणि त्याचं आयोजन करण्याची मुख्य जबाबदारी हिंदू लोकांवर असते. हे वर्षानुवर्षं सुरू आहे. त्या परंपरेमागच्या कथाही प्रचलित आहेत. तिथे जाणारे भाविक हिंदू-मुस्लीम दोन्ही असतात. तसंच, त्या उरुसादरम्यान संबंधित शहरात एक मुस्लीम माणूस त्याच्या घरच्या परंपरेनुसार एकीकडे पीर बाबांची खूण म्हणून हिरव्या कापडात गुंडाळलेला तांदळाचा एक छोटा ढीग ठेवतो आणि शेजारी अंबाबाईची मूर्तीही ठेवतो, मग नऊ दिवस दोन्हींची पूजा होते- मागे मक्केचा फोटोही असतो! त्या माणसाकडच्या घरगुती परंपरेला जवळच्या गावातील बाबर शेख उरुसाइतकी प्रसिद्धी नाही, तरी त्याच्या आसपासचे हिंदू-मुस्लीम लोक त्याच्या घरी दर्शनाला येऊन जात असतात. तुम्ही ही पूजा कधीपासून करताय, असा प्रश्न संबंधित माणसाला विचारला तर त्याला त्याचं उत्तर माहीत नाही. पण त्याला ही सरमिसळ सुरू ठेवावी असं मात्र वाटतं. ही सरमिसळ काहींना समजत नाही, पटत नाही, रुचत नाही. मग त्यांना 'पीर बाबा नवरात्र मंडळ' हे नावही बदलावं वाटतं, आणि एकोणीस वर्षं ज्या नावासह नवरात्र साजरी केली ते नाव बदलून विसाव्या वर्षी या मंडळाचं नाव 'आई माऊली नवरात्र मंडळ' असं केलं जातं. त्या 'नामांतरा'चा स्वतंत्र फलक लावावा वाटतो. त्या फलकाचा फोटो या नोंदीच्या सुरुवातीला चिकटवला आहे.

दसऱ्याच्या दिवशी सीमोल्लंघनाचीही एक खूण मानली जाताना दिसते. पण नामांतराच्या फोटोत दिसतेय ती खूण सीमा ओलांडण्याऐवजी स्वतःची सीमा आणखी संकुचित करणारी आहे. त्यामुळे दसऱ्याच्या दिवशी ही छोटी नोंद करावी वाटली.

०

भारताला स्वातंत्र्य मिळालं त्याच्या आसपास लिहू लागलेले, आणि सहज-साध्या भाषेत काही वेगळ्या वाटेचं लेखन करून गेलेले दि. बा. मोकाशी यांनी त्यांच्या लेखनप्रवासाची सुरुवात कशी झाली, याबद्दल एक लेख लिहिला होता. तो त्यांच्या 'लामणदिवा' या कथासंग्रहात (मौज प्रकाशन) सुरुवातीला छापलेला आहे. त्यात ते एक आठवण नोंदवतात, ती अशी:

त्या वेळी माझ्या बरोबरच्या लेखकांशी माझ्या फारशा ओळखीच नव्हत्या. पु. भा. भावे यांची गाठ 'मौजे'च्या कचेरीत पडली ती वादातच संपल्याचं आठवतं. ते ज्या 'हिंदुत्व'वादी मतांचे अभिमानी होते ती मतसरणी मला पटणारी नव्हती. मीही तावातावानं वाद घातलेला आठवतो. भाव्यांची विचारसरणी मला प्रतिगामी व अट्टाहासी वाटते हे मी त्यांना स्पष्ट सांगितलं.

पु. भा. भावे हे विद्यमान पंतप्रधानांच्या एककल्ली विचारांचे कट्टर पूर्वसुरी होते. त्यांच्याशी मोकाशींचं वाजलं. चार पानांनंतर दुसऱ्या एका संदर्भात मोकाशी लिहितात:

मी निष्ठावंत लेखक नव्हतो. विज्ञानाकडे माझा ओढा होता आणि धर्म व तत्त्वज्ञान यात मी रमत होतो.

'निष्ठावंत लेखक नव्हतो' म्हणजे मोकाशी फक्त लेखनावर निष्ठा असलेले नव्हते, असा या विधानाचा अर्थ आहे. रेडिओ-दुरुस्ती करताकरता ओघवत्या मराठीत कथा लिहिणाऱ्या मोकाशींचा विज्ञानाकडे ओढा होता, पण ते धर्म नि तत्त्वज्ञान यातही रमत होते. हे वाचून रामानुजन यांच्या निबंधाची आठवण होऊ शकते. तर, मोकाशींच्या या धारणेतून 'पालखी' हे प्रत्यक्ष आषाढीच्या वारीसोबत प्रवास करून लिहिलेलं पुस्तक, 'आनंदओवरी' ही संत तुकारामांचा भाऊ कान्हा याच्या दृष्टीभूमीवरून लिहिलेली सखोल-सुंदर कादंबरी, असे काही मजकूर आपल्याला मिळाले. केवळ आपली वैज्ञानिक दृष्टी समोरच्या प्रत्येक घटनेवर लादून अहंकाराने निष्कर्ष काढण्याऐवजी, तसंच राजकीय दुराग्रहाने श्रद्धेचा वापर करण्याऐवजी किंवा निव्वळ श्रद्धेने ओथंबून बेभान होण्याऐवजी, अधिक सहानुभूतीने काही गोष्टी समजून घेण्याचं कसब मोकाशींकडे होतं, असं वाटतं. लेखनाच्या पातळीवर काहीएक कमी-अधिक सीमोल्लंघन करण्यासाठी त्यांना ते कसब उपयोगी पडलं असावं. त्यामुळे दसऱ्याच्या निमित्ताने आणि आधीच्या फलकाच्या निमित्ताने त्यांची आठवण ठेवावी वाटली.

दि. बा. मोकाशी (१९१५-१९८१)
फोटो : इथून. [सौजन्य: जया दडकर / मोकाशी कुटुंबीय]

राम-रुकुनची पुस्तकी कहाणी

जगरनॉट, जानेवारी २०२४ । आवरण रचना: भावी मेहता

इतिहासकार रामचंद्र गुहा यांचं 'द कुकिंग ऑफ बुक्स: अ लिटररी मेम्वार' (जगरनॉट, जानेवारी २०२४) हे  पुस्तक अलीकडे बाजारात आलं. सुमारे चाळीस वर्षं गुहांनी लिहिलेल्या वेगवेगळ्या स्वरूपाच्या लेखनावरून संपादकीय नजर आणि हात फिरवलेले रुकुन अडवाणी (आणि त्यांच्यासोबत झालेले गुहांचे संवाद-वाद) या पुस्तकात केंद्रस्थानी आहेत.

रामचंद्र गुहा हे त्यांच्या गांधीचरित्रासह इतर पुस्तकांमुळे, विविध प्रसारमाध्यमांमधे येणाऱ्या मुलाखतींमुळे, स्तंभलेखनामुळे चांगल्यापैकी प्रसिद्ध आहेत. त्या तुलनेत रुकुन अडवाणी अजिबातच प्रसिद्ध नाहीत.  दीर्घ काळ 'ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस'च्या दिल्लीतील भारतीय शाखेत काम केलेल्या रुकुन यांनी कालांतराने, पत्नी लेखिका-संपादिका अनुराधा रॉय यांच्यासोबत 'परमनन्ट ब्लॅक' ही स्वतःची प्रकाशनसंस्था सुरू केली. त्यांनी त्यांचा बाडबिस्तारा उत्तराखंडमधील रानीखेत इथे हलवला आणि तिथूनच 'परमनन्ट ब्लॅक'चं संपादकीय काम आजही चालतं.

गुहांनीच म्हटल्याप्रमाणे, त्यांचा स्वतःचा स्वभाव माणसांची संगत हवीशी वाटणारा, बहिर्मुख, प्रवासाची आवड असणारा; तर, रुकुन  यांचा स्वभाव मात्र एकांतप्रिय, अंतर्मुख, माणसांपेक्षा कुत्र्यांची संगत हवीशी वाटणारा, किंबहुना काही वेळा माणूसघाणा मानला जाईल असा. पण तरीही लेखक-संपादक म्हणून त्यांचं एकमेकांशी सूत जुळलं. हे मुख्यत्वे पुस्तकांच्या निर्मितीशी संबंधित सूत होतं, पण त्या पलीकडेही काहीएक माणसा-माणसांतल्या संवादाशी संबंधित सुंदर सूत्र यात सापडतं.

राम आणि रुकुन हे दोघेही सेन्ट स्टिव्हन्स (/स्टिफन्स) कॉलेज या दिल्ली विद्यापीठाशी संलग्न असलेल्या प्रसिद्ध महाविद्यालयात साधारण एकाच वेळी शिकले. गुहा यांना रुकुन दोन वर्षांनी सिनिअर होते. गुहा तेव्हा क्रिकेट खेळण्यात अधिक गुंतायचे, तर रुकुन पहिल्यापासून पुस्तकं, पाश्चात्त्य शास्त्रीय संगीत, इत्यादीत अधिक रमायचे. या तथाकथित वलय लाभलेल्या कॉलेजमधलं वातावरण, तिथे दोघांनी घालवलेला काळ, दोघांचे बहुतांशाने वेगवेगळे नि क्वचित सामायिक मित्र, परस्परांहून पूर्णपणे विरोधी आवडीनिवडी यांचा आढावा 'द कुकिंग ऑफ बुक्स'च्या सुरुवातीच्या पानांमध्ये वाचायला मिळतो. घरातही इंग्रजी बोलणाऱ्या कुटुंबातली ही मंडळी असल्यामुळे तो सगळा प्रभाव या पानांमध्ये दिसतो. रुकुन यांचे वडील राम अडवाणी यांचं लखनौमधील पुस्तकांचं दुकान ख्यातनाम होतं; त्यामुळे रुकुन यांना लहानपणापासूनच आसपास पुस्तकं लाभल्याचंही कळतं. शिवाय, 'सेन्ट स्टिव्हन्स', 'डून स्कूल' (गुहांची शाळा), त्यानंतर मग 'केम्ब्रिज' (रुकुन यांचं विद्यापीठ), या संस्थांचे आणि मग या संस्थांमधून शिकून भारतीय राजकीय-प्रशासकीय व्यवस्थेत, किंवा भारतीय इंग्रजी बुद्धिजीवी व्यवस्थांमध्ये सत्तास्थानी पोचलेल्यांचेही उल्लेख येतात. गुहा यांनी अहंकाराने हे उल्लेख केलेले नसले तरी साचेबद्ध वलय अधोरेखित होतील अशी विधानं येऊन जातात. एखाद्या संस्थेत अधिक संसाधनं किंवा अधिक स्त्रोतसंपन्नता लाभल्यामुळे काही गोष्टी सुरळीत झाल्या असतील, तर त्याबद्दल बोलू नये असं नाही, पण अधिमान्यतेचे शिक्के म्हणून त्यांचा उल्लेख कंटाळवाणा वाटतो. उदाहरणार्थ, रुकुन सोडता 'मी काम केलेल्या इतर कोणत्याही संपादकाने केम्ब्रिजमधून पीएच.डी. केलेली नाही,' असं गुहा एका ठिकाणी प्रशस्तीपर सुरात लिहितात (पान १७५). अशा उल्लेखांनी संबंधित व्यक्तीच्या अंगभूत क्षमतेविषयी फारसं काही हाती लागत नाही. गुहांनीच यासंबंधीचा एक इशारा प्रस्तावनेत दिलाय: 'वाचक वेगवेगळ्या रितीने या पुस्तकाचा अर्थ लावतील बहुधा- कोणाला हे मैत्रीचं संस्मरण वाटेल, कोणाला एका गतकालीन जगाविषयीचं शोकगीत वाटेल, कोणाला भारतातील प्रकाशनव्यवहाराचा पक्षपाती वृत्तान्त वाटेल, तर कोणाला हा अभिजन पुरुषी विशेषाधिकाराचा आत्ममग्न उत्सव वाटेल' (xx). खरंतर हे सगळंच या पुस्तकात आहे. त्यामुळे ओझरता का असेना या पुस्तकात आलेला 'आत्ममग्न उत्सव' जरा बाजूला करत दोन व्यक्तींच्या प्रवासातले काही उल्लेख म्हणून त्याकडे बघितलं तर बरं जातं.

केम्ब्रिज विद्यापीठातून इंग्रजीत पीएच.डी. करून रुकुन ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेसच्या भारतातील शाखेत संपादक म्हणून रुजू झाले. इथून पुढे गुहांनी स्वतःच्या लेखनप्रवासाबद्दल आणि त्यांच्या या प्रवासावर रुकुन यांच्या संपादकीय कौशल्याचा कसा प्रभाव पडला याबद्दल प्रांजळपणे आणि नम्रपणाने लिहिलंय. पहिल्यांदा गुहांच्या पीएच.डी. प्रबंधाचं पुस्तक होतानाचे काही अनुभव आहेत. हिमालयातील वनअधिकारविषयक आंदोलनांचा हा अभ्यास होता. त्याचं हस्तलिखित गुहांनी रुकुन यांच्याकडे पाठवलं. ते काही सुधारणांसह ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेसकडून छापायची तयारी रुकुन यांनी दाखवली. या वेळी त्यांनी गुहांना पाठवलेल्या पत्रात नमूद केलं की: 'भारतीय इतिहासकार केवळ इतर भारतीय इतिहासकारांना उद्देशून बोलत असल्यासारखं वाटतं. बहुतेक ते आर्थिक बाजूवर जास्त लक्ष केंद्रित करतात म्हणून असेल, किंवा त्यांच्या स्त्रोतसामग्रीतून अधिक व्यापक स्तरावर रुची वाटण्यासारखं काही निघत नसेल, किंवा ते मुळातच वाङ्मयीन व साहित्यिक घटितांबाबत साशंक असतील.... तुझ्याकडे जमलेल्या सामग्रीतून माणसांच्या प्रत्यक्ष जगण्याविषयी तू आत्ता लिहिलंयस त्याहून बहुधा अधिक काही निघू शकेल.' (५८) (चाळीस वर्षांपूर्वीची ही टिप्पणी, किंबहुना शेरा आहे, हे लक्षात ठेवू. रुकुन यांना 'भारतीय इतिहासकार' म्हणायचं असेल तेव्हा ते 'इंग्रजीत लिहिणारे भारतीय इतिहासकार' इतकंच असल्याचंही आपण समजून घेऊ!). हे म्हणणं गुहांना पटलं, आणि त्यानुसार 'द अनक्वाएट वूड्स: कमर्शिअल फॉरेस्ट्री अँड सोशल कॉन्फ्लिक्ट इन द इंडियन हिमालय' या त्यांच्या पहिल्या पुस्तकाने आकार घेतला.

नंतर, मूळचे अमेरिकी ख्रिस्ती मिशनरी असणारे, पण भारतात आल्यावर आधी गांधी, मग आदिवासी अवकाश यांच्याशी जवळीक होत पूर्णच बदलून गेलेले अभ्यासक वेरिअर एल्विन यांच्या गुहालिखित चरित्राबद्दलचे अनुभव आहेत. इथेही एल्विन यांचा अभ्यास करताना गुहांनी त्या माणसाचा बाह्य, सामाजिक चेहराच जास्त पाहायला सुरुवात केली, पण रुकुन यांच्या सांगण्यावरून ते मानवी नातेसंबंधांकडे नि वैयक्तिक भावभावनांकडेही अधिक निरखून पाहायला लागले (पान ९७). शिवाय, इथे रुकुन यांनी आणखीही दोन परस्परविरोधी भासणारे, पण मुळात टोकाच्या भूमिकांपासून सावध करणारे दोन इशारे दिले: 'भारतीय अमेरिकी मानवशास्त्रज्ञ हे एल्विनचं नावही ऐकलेलं नसताना अमेरिकी मानवशास्त्रज्ञ झालेले आहेत, त्यामुळे त्यांना रस वाटावा म्हणून तू तुझ्या कथनात तडजोड करू नकोस'- अभ्यासाची शिस्त सोडू नको, पण अकादमिक अभ्यासकीय शब्दजाळ्यात अडकू नको, असा त्याचा अर्थ गुहांनी लावला; आणि/पण  'परदेशी प्रकाशकांमध्ये तुला जास्त रस असल्यामुळे तू सार्वत्रिक वाचकवर्गावर जास्त लक्ष ठेवून लिहिण्याची शक्यता आहे. तुझं पुस्तक विकलं जाऊन काहीएक आर्थिक मिळकत व्हावी, हे मी समजू शकतो. पण शेवटी, लांब पल्ल्याचा विचार करता भारतीय लोक नि इथले स्थानिक समाजवैज्ञानिकच तुझे मुख्य वाचक असणार आहेत-...' (९८).

एल्विन यांच्या संदर्भात नातेसंबंध नि भावभावना यांचा शोध घेत असताना गुहांनी लिहिलेल्या मजकुरावर रुकुन पुढील टिप्पणी करतात: 'एल्विन मुलगा म्हणून, भाऊ म्हणून, मित्र म्हणून, पिता म्हणून व पती म्हणून कसा होता याविषयी हे पुस्तक बोलतंय, पण लेखक आणि वादविवादपटु या रूपातला एल्विन कुठेय?' (९९). मग पुन्हा मजकुरात आणखी काही भर पडते. एल्विन यांच्या आयुष्यासोबतच आदिवासी अवकाशाची सद्यस्थिती काय याबद्दलच्या परिशिष्टाची भर पडते, रूढ अभ्यासात दखलपात्र न ठरणारे काही किस्से नि लक्षणीय प्रसंग यांनाही जागा दिली जाते. 'राम, भावनिकदृष्ट्या अत्यंत मूल्यवान असणाऱ्या मार्मिक गोष्टी कंसांमध्ये किंवा तळटिपांमध्ये सरकावून देण्याची वैतागवाणी अकादमिक वृत्ती तुझ्यातही आहे. का?? चरित्र म्हणजे प्रबंधापेक्षा कादंबरीसारखं असायला हवं', असाही एक शेरा रुकुन मारतात (१०१). यातून मग 'सॅव्हेजिंग द सिव्हिलाइज्ड: वेरिअर एल्विन, हिज् ट्रायबल्स, अँड इंडिया' हे पुस्तक तयार झालं. त्याला चिकित्सक वाचकांकडून आणि बाजारातही चांगलं यश मिळालं. 'या पुस्तकाचं लेखन, पुनर्लेखन, प्रकाशन, प्रशंसा, इत्यादी सगळं तुझ्यामुळे झालेलं आहे', असं गुहा रुकुन यांना कळवतात.

राम गुहा आणि रुकुन अडवाणी या व्यक्तिमत्वांच्या भिन्न स्वभावांच्या खुणा, त्यातून एखाद्या विषयाकडे बघण्याची भिन्न पातळ्यांवरची दृष्टी, असं काही ना काही या अनुभवांमधून जाणवतं. एल्विनच्या सामाजिक रूपाकडे अधिक लक्ष जाणारे राम आणि सामाजिक रूपासोबत एल्विनचं स्व-रूप काय होतं याचा अंदाज बांधण्याकडे जास्त कल असणारे रुकुन. संभाव्य बाजारपेठेकडेही आवर्जून लक्ष ठेवणारे लेखक-अभ्यासक राम आणि स्वतः प्रकाशक असूनही, बाजारपेठेची अपरिहार्यता माहीत असूनही (काही बाबतीत तरी) पानसंख्या वाढली-तर-वाढू-दे असं म्हणणारे रुकुन. चरित्राकडे समाजशास्त्रीय प्रबंधाच्या अंगाने बघणारे अभ्यासक राम आणि चरित्र म्हणजे कादंबरीच्या जवळ जाणारा (बहुधा- माणूस, व्यक्ती, समाज यांच्या आंतरसंबंधांपुरता) प्रकार असल्याची टिप्पणी करणारे संपादक रुकुन- अशा रितीने हे भिन्नत्व दिसतं. 

याशिवाय, गुहांचं क्रिकेटविषयक वृत्तपत्रीय स्तंभलेखन, त्यातून उभी राहिलेली पुस्तकं याबद्दल रुकुन यांच्याशी झालेला संवादही पुढे येतो. क्रिकेटसारख्या विषयावर लिहिल्यामुळे अकादमिक अभ्यासक म्हणून आपल्या क्षमतेवर शंका घेतली जात असल्याचं गुहांना एका अभ्यासकाने मारलेल्या शेऱ्यामुळे जाणवलं, ते त्यांना लागलं. त्यावर रुकुन यांनी गुहांना पुढील शब्दांत धीर दिला: 'ही च्युत्या मंडळी भेद नि कॅटेगऱ्या धूसर करणं आवश्यक असल्याबद्दल बोलतात, पण कोणी अकादमिक लेखन आणि नीरस नसलेलं लोकप्रिय लेखन यांच्यातला भेद धूसर केला तर मात्र अतिशय अस्वस्थ होतात' (१५७). स्वतः औपचारिक अकादमिक उच्चशिक्षण घेतलेल्या, आणि आधी 'ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस'च्या माध्यमातून, नंतर 'परमनन्ट ब्लॅक' या स्वतःच्या प्रकाशनसंस्थेकडून बहुतांशाने अकादमिक शिस्तीमधली पुस्तकं संपादित व प्रकाशित करणाऱ्या माणसाचं हे मत आहे! रुकुन यांची बहुतांश मतं अशा उपहासात्मक, व्यंग्यात्मक शेऱ्यांच्या रूपात या पुस्तकात आली आहेत. काही वेळा (उदाहरणार्थ, भारत देशातली परिस्थिती, इत्यादींबाबत) ही मतं टोकाच्या निराशेकडेही जातात; याउलट, राम गुहा यांच्या विधानांमध्ये असा उपहास नाही, शेरेही नाहीत आणि काहीएक आशा टिकवून ठेवणारी वृत्ती आहे. पण तरी, रुकुन यांनी मित्र-संपादक म्हणून सुचवलेली काही वाक्यं गुहांच्या लेखनात जशीच्यातशी उतरल्याचाही एक दाखला या पुस्तकात दिलेला आहे.

फेब्रुवारी २०१३मध्ये गुहांनी नरेंद्र मोदींवर एक वृत्तपत्रीय लेख लेख लिहिला. त्या वेळी मोदींनी पंतप्रधान होण्याची इच्छा जाहीररित्या व्यक्त केली होती, त्या निमित्ताने गुहांनी मोदींच्या एकंदर राजकीय व्यक्तिमत्वाची चिकित्सा, इंदिरा गांधी-संजय गांधी यांच्याशी असलेलं त्यांच्या साधर्म्याची चर्चा या लेखात केली आणि लेख वृत्तपत्राकडे पाठवण्याआधी रुकुन यांना वाचायला पाठवला. रुकुन यांनी यावर केलेली टिप्पणी अशी: 'मोदींच्या इतर कोणत्याही कृतीपेक्षा त्यांच्या आवाजात एकाधिकारशाही वृत्तीची  झाक दिसते. ... समाजवैज्ञानिक आवाजाच्या परिणामांचं पुरेसं विश्लेषण करत नाहीत, (कदाचित चित्रपट-अभ्यासक त्यांच्या शब्दबंबाळ लेखनात असं करत असतील?), पण मोदींचं सार्वजनिक बोलणं पंधरा मिनिटं ऐकलं तरी आपल्याला कळतं की, हा माणूस त्याच्या वाटेत येणाऱ्या कोणालाही बाजूला हटवून पुढे जाईल' (१९२). ही वाक्यं गुहांनी त्यांच्या लेखात (श्रेयनिर्देश न करता) जवळपास तंतोतंत वापरली, आणि त्याची कबुलीही त्यांनी रुकुन यांच्याकडे लगेच दिली, आता या पुस्तकात ती अधिक जाहीरपणे दिली आहे.

'सबाल्टर्न स्टडीज्' [याचं भाषांतर 'निम्नस्तरीय अभ्यासपंथ' असं करता येऊ शकेल] या एकेकाळी गाजलेल्या अभ्यासपंथाची पुस्तकमालिका 'ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस, इंडिया'कडून प्रकाशित झाली तेव्हा त्यातील सुरुवातीच्या पुस्तकांवर रुकुन यांचा संपादकीय हात फिरला होता. तळपातळीवरून इतिहासाचा अर्थ लावू पाहणारा, महाकथनांऐवजी सर्वसामान्य जगण्यांच्या कथनांना अग्रक्रम देऊ पाहणारा हा अभ्यासपंथ नंतर केवळ संहिताकेंद्री विश्लेषणांमध्ये अडकून पडल्याची खंत गुहांनी व्यक्त केली, त्या संदर्भातील दोघांचा संवादही मजेशीर आहे. या संदर्भात रुकुन यांनी एक व्यंग्यात्मक पुस्तिका काढली होती. ही पुुस्तिका 'स्वल्प-अल्पविरामांचा वापर न करता वसाहतोत्तर चिकित्सक-सैद्धान्तिक मार्क्सवादी-स्त्रीवादी निम्नस्तरीयअभ्यासपंथीय दृष्टीने बंडखोर शेतकऱ्यांचा  इतिहास [...] लिहिण्याच्या कलेवर प्रभुत्व मिळवून मोठी मिळकत करण्याची इच्छा असलेल्या [...] भारतातील होतकरू इतिहासकारांना करिअर मार्गदर्शन करेल,' अशी उपहासात्मक टिप्पणी या पुस्तिकेच्या मागच्या पानावर होती. या निबंधातल्या मूल्यनिवाड्याशी पूर्पणे सहमत होणं आपल्याला शक्य नसल्याचं गुहा नोंदवतात. या पुस्तिकेतल्या व्यंग्यात्मक निबंधात विनोद जास्तच आत्ममग्न होते आणि अवयवांचे नि काही शारीरिक कृतींचे उल्लेख नकोसं व्हावं इतक्या असभ्यपणे आले होते, असं त्यांचं म्हणणं पडलं (११५-१२२). 

रामचंद्र गुहा व रुकुन अडवाणी
रानीखेत इथे, २०१९ (छायाचित्र: अनुराधा रॉय)

एकमेकांच्या निरीक्षणांविषयी, विचारांविषयी मोकळेपणाने व्यक्त केलेली मतभिन्नता, हेच या पुस्तकातलं सुंदर सूत्र वाटलं. आपण सारखं खरं बोलत नाही, हे कबूल; पण काहीएक बाहेरच्या कामांविषयीचं मत असेल तरी सतत एकमेकांविषयी  औपचारिक गोड बोलणं, आनंद-यश यांचा बडेजाव माजवणं, हे आजूबाजूला दिसत राहतं. अशा वेळी चांगल्यापैकी मुख्यप्रवाही प्रसिद्धी मिळालेला एक इतिहासकार नम्रतेने स्वतःच्या लेखनातल्या उणिवांविषयी बोलतो, त्या उणिवांवर उपाय करण्यासाठी त्याला मुख्यप्रवाही प्रसिद्धीपासून कोसो दूर राहणाऱ्या माणसाची कशी मदत झाली याविषयी बोलतो, दोघेही एकमेकांच्या उणिवा दाखवतात, क्वचित भांडतातही, हे जरा वाचून बरं वाटतं. गुहांनी त्यांच्या लेखनप्रवासातलं प्रमुख श्रेय रुकुन यांना दिलंय, पण म्हणून मतभिन्नता नोंदवण्याचं टाळलेलं नाही. रुकुन यांनी तर संपादक म्हणून सुरुवातीपासून मतभिन्नतेची आघाडीच उघडल्यासारखं होतं. संपादकाचं काम वास्तविक अशा संवादाचं असतं. त्यात चौफेर वाचन, चौकसपणा, सहानुभूती, भाषेची समज (म्हणजे समोरचा भाषा कशासाठी वापरू पाहतोय याची सहानुभूतीतून आलेली समज इथे अपेक्षित आहे; आपल्यालाच वाटतं तो भाषावापर भारी, असा गर्व नाही) वगैरे गोष्टी लागतातच; पण मजकूर दुसऱ्याचा आहे, आपण त्यात काही सुकरता आणू पाहतोय, असा नम्रभावसुद्धा हवा. रुकुन यांनीच गुहांना लिहिलेल्या पत्रातलं वाक्य वापरायचं तर: 

अधिकारवाणीने बोलत असल्यासारखं भासवण्याची गरज, हा एक अकादमिक आजार आहे; त्याऐवजी ढोबळमानाने ठाम विधान करण्याची सूक्ष्म इच्छा राखावी (१०१).

संपादकाचं काम अशा सूक्ष्म स्तरावर चाललं तर अधिक योग्य राहत असावं. त्यामुळेच बहुधा या पुस्तकाच्या निमित्ताने अलीकडे झालेल्या मुलाखतींसाठी राम गुहा यांच्यासोबत हजर राहायची निमंत्रणं मिळूनसुद्धा रुकुन या कार्यक्रमांसाठी बाहेर पडलेले नसावेत.

मुळशी ते गडचिरोली: विकासाचं 'भूमिपूजन'

गडचिरोलीत छत्तीसगढ सीमेवरील वांडोली या गावापाशी झालेल्या चकमकीत ‘१२ नक्षलवादी ठार’ आणि गडचिरोलीतच अहेरी तालुक्यातील वडलापेठ इथे ‘सूरजागड इस्पात पोलाद प्रकल्पाचे भूमिपूजन’ अशा बातम्या १८ जुलै रोजी काही वर्तमानपत्रांमधे आल्या होत्या. 'लोकसत्ता'त पहिली बातमी पहिल्या पानावर आणि दुसरी बातमी शेवटच्या पानावर होती, तर 'देशोन्नती' या विदर्भात अधिक वितरण असलेल्या वर्तमानपत्रात पहिल्याच पानावर मुख्य बातमी नक्षलवादी ठार झाल्याची होती, तर तळात 'एकट्या गडचिरोलीतून ३० टक्के पोलादनिर्मिती होईल!' ही दुसऱ्या घटनेची बातमी होती. 

पोलीस व नक्षलवादी यांची चकमक जिथे झाली त्या गावात जाऊन आढावा घेतल्याचं सांगणारी एक बातमी 'लोकसत्ता'त १९ जुलैला प्रकाशित झाली. त्यात असं म्हटलंय: चकमकीनंतर "दुसऱ्या दिवशी ‘लोकसत्ता’ने त्या परिसरात जाऊन आढावा घेतला असता सीमा भागातील गावात स्मशान शांतता दिसून आली. तर घटनास्थळावर शिजलेले अन्न, धान्य, दैनंदिन उपयोगातील साहित्य व बंदुकीतील गोळ्यांचा खच पडलेला होता. परिसरातील झाडांवर चकमकीच्या खुणाही दिसून आल्या. [...] चकमक स्थळावर बंदुकीतील गोळ्यांचे कवच, शिजलेले अन्न, भाजीपाला, सुखामेवा, औषधे, दैनंदिन वापरातील साहित्य, कपडे व इलेक्ट्रिक साहित्य अद्यापही तसेच होते. चकमक उडाली तेव्हा नक्षलवादी जेवणाच्या तयारीत असल्याचे परिस्थितीवरून दिसून आले."

'परिसरात जाऊन आढावा' घेणाऱ्या संबंधित पत्रकारांच्या लेखी चकमक झालेल्या ठिकाणी राहणारी माणसं परिसरात जमा होत नसावीत, कारण एकाही स्थानिक माणसाचं अवतरण किंवा ओझरतं म्हणणंसुद्धा बातमीत आलेलं नाही. त्या गावात शक्य झालं नसेल तर आजूबाजूला इतर एखाद्या गावात विचारणा करून सध्याच्या परिस्थितीचा अंदाज खुद्द तिथल्या माणसाच्या तोंडून बातमीत नोंदवणं 'परिसराच्या आढाव्या'त गरजेचं नव्हतं का? 

१८ जुलै रोजी छापून आलेल्या बातम्यांबद्दल त्याच दिवशी एक वाचक-पत्र लिहून पाठवलं. ते छापून आलं नाही. एखाद्या वाक्यातल्या अंधुक दुरुस्तीसह ते खाली नोंदवतो आहे:

बारा नक्षलवादी ठार आणि पोलाद प्रकल्पाचं भूमिपूजन, एकाच गडचिरोली जिल्ह्यातल्या या दोन घटनांमधलं भौगोलिक अंतर जेमतेम शंभर किलोमीटरांचं होतं. पहिल्या घटनेत फक्त हिंसाचार दिसतो. पण या हिंसाचाराची पार्श्वभूमी दुसऱ्या घटनेत लपलेली असूनही दिसत नाही (दाखवली जात नाही). पोलाद प्रकल्पाच्या भूमिपूजनावेळी उप-मुख्यमंत्र्यांनी व उद्योगमंत्र्यांनी केलेल्या विधानांमध्ये आदिवासी अवकाशात ‘विकास’, ‘समृद्धी’, ‘आर्थिक सुबत्ता’ येईल, इत्यादी म्हटलं होतं. वास्तविक, हेच प्रकल्प राबवताना होणारं विस्थापन, विस्थापितांना विकासात किमान न्याय्य वाटाही न मिळणं, लोकांसोबतच्या संवादाचा अभाव, पिढ्यानुपिढ्या वेगळ्या ताललयीनुसार जगलेल्या आदिवासी सभ्यतेला एका फटक्यात तथाकथित आधुनिक अर्थव्यवस्थेच्या जबड्यात देण्याचा आतताईपणा, या सगळ्याचा नक्षलवादी हिंसाचाराशी असलेला संबंध अनेकांनी नोंदवलेला आहे. किंबहुना, प्रस्थापित व्यवस्थेत हिंसा होतच असते, त्यामुळे आम्ही करतो ती प्रतिहिंसा आहे, असा नक्षलवाद्यांचा / माओवाद्यांचा सैद्धान्तिक दावा आहे (खुद्द त्यांच्या धोरणात्मक हिंसेमागच्या वैचारिक आधारांबाबतही चिकित्सक बोलायला हवं; त्यातल्या आतताईपणाबद्दलही बोलायला हवं, पण तो वेगळा विषय). त्यांचा दावा खोटा ठरवायचा तर प्रस्थापित व्यवस्थेत हिंसा नसल्याचे दाखले द्यावे लागतील. तसं होताना दिसतं का, आणि तसे दाखले कितपत सापडतात?

या आता अशांत झालेल्या प्रदेशात एकाच घरातील कोणी पोलिसात, तर कोणी नक्षलवादी दलात, अशी स्थिती अनेकदा दिसते. अशा वेळी कोणाचाही मृत्यू स्थानिक अवकाशात किती प्रमाणात दुःख निर्माण करत असेल, याचं मोजमाप विकासाच्या किंवा हिंसेच्या आकडेवारीतून होत नाही. त्यामुळे एकीकडे तिकडे जाऊन भूमीचं पूजन करायचं आणि त्यातच काही मनुष्यबळी द्यायचे, असा आपला आधुनिक विकासाचा महामार्ग दिसतो!

प्रतिमा प्रकाशन, १९९४

शंभर वर्षांपूर्वी मुळशी इथे टाटा कंपनीकडून वीजनिर्मितीसाठी धरण बांधलं जात असताना भूसंपादनाविरोधात स्थानिक शेतकऱ्यांनी सत्याग्रह केला. (या प्रकल्पातून मुख्यत्वे मुंबईला वीज पुरवली जाणार होती). याबाबत गांधींनी २७ एप्रिल १९२१ रोजी लिहिलं होतं की, अशा प्रकल्पांमध्ये विस्थापित झालेल्या लोकांना जेवढ्यास तेवढी नुकसानभरपाई मिळत नाही असं भूसंपादनाच्या काही प्रकरणांच्या अनुभवावरून त्यांच्या लक्षात आलं होतं. आपला प्रकल्प भारताला वरदान ठरत असल्याचा टाटांचा दावा असेल, पण ‘यामुळे जरी एका गरीब माणसाचा त्याच्या मनाविरुद्ध बळी जाणार असेल तर त्या वरदानाला काय किंमत आहे?’ गांधी पुढे लिहितात, ‘कोणी तर असेही म्हणेल की, तीन कोटी अर्धपोटी स्त्री-पुरुषांना आणि लाखो गलितगात्र लोकांना गोळ्या घालून ठार मारले आणि त्यांच्या प्रेतापासून खत बनवले, त्यांच्या हाडापासून सुऱ्यांच्या मुठी वगैरे बनवल्या तर रोगराई व गरिबीचा प्रश्न सहज सुटेल व उरलेले लोक अगदी ऐषआरामात राहू शकतील. परंतु, एखादा माथेफिरूच अशी सूचना करेल. आपले प्रकरणही काही कमी अमानुष नाही. आपण या स्त्री-पुरुषांना ठार मारत नाही एवढेच. परंतु, भावना, प्रेमजीवन आणि जीवनात जगण्यासारखे जे-जे काही असते ते सर्व त्यांनी ज्या मातीभोवती गुंफले आहे ती त्यांची बहुमोल ठेव आपण बळजबरीने हिसकावून घेत आहोत. मोठा नावलौकिक असणाऱ्या या कंपनीस माझी सूचना आहे की, त्यांनी आपल्या दुर्बल व असहाय्य देशबांधवांच्या इच्छेला मान दिला तर खऱ्या अर्थाने देशाचे हित साधले असे म्हणता येईल.’ (संदर्भ: राजेंद्र व्होरा, ‘मुळशी सत्याग्रह: धरणग्रस्तांचा अयशस्वी लढा’, १९९४).

गांधींना मुळशीतल्या शेतकऱ्यांबद्दल जे म्हणायचं होतं, तेच गडचिरोलीतल्या आदिवासींबद्दल आज म्हणता येतं. 

या पोलाद प्रकल्पासाठी पर्यावरण विभागाची परवानगी घेतलेली नाही, जनसुनावणीही झालेली नाही, त्यामुळे 'वाद होण्याची शक्यता' वर्तवणारी बातमी लोकसत्तात १९ जुलैला प्रसिद्ध झाली. विधानसभेतील विरोधी पक्षनेते आणि गडचिरोलीतील ब्रह्मपुरीचे आमदार विजय वडेट्टीवार यांनी या बातमीला धरून काल एक ट्विट केलं: 'निवडणुकीनंतर जर पर्यावरण विभागाने ही परवानगी नाकारली तर मग ही जबाबदारी कोण घेणार? की फक्त निवडणुकीच्या तोंडावर भूमिपूजनाचा दिखावा करून मतदारांची फसवणूक करण्याचा हा घाट आहे?' असा प्रश्न त्यांनी ट्विटमध्ये नोंदवला आहे. हा प्रश्न खुद्द विधानसभेच्या सभागृहात विचारला गेला तर भूमिपूजन करणारे मंत्री त्यावर तोंडदेखलं तरी उत्तर देण्याची शक्यता राहील.

सूरजागडमधल्याच पोलाद प्रकल्पासंदर्भात याच परिसराजवळ झालेल्या एका सांविधानिक आंदोलनाचा प्रत्यक्ष त्या ठिकाणी जाऊन घेतलेला आढावा गेल्या वर्षी नोव्हेंबर महिन्यात 'रेघे'वर प्रकाशित केला होता. त्यात तिथल्या स्थानिक लोकांचं म्हणणंही नोंदवायचा प्रयत्न केला होता (तोडगट्ट्यातल्या आदिवासींचं म्हणणं काय होतं?, २३ नोव्हेंबर २०२३). यानंतर आलेल्या काही प्रतिक्रियांमधून असं दिसलं की, आंदोलनाला माओवाद्यांनी समर्थन दिलं, किंवा माओवाद्यांच्या समर्थनामुळेच आंदोलन उभं राहिलं, अशा आरोपांवर भर दिला जातो. पण इथे समर्थनाचा मुद्दा बटबटीतपणे मांडणं अपुरेपणाचं वाटतं. या भागात अनेक शासकीय गोष्टीसुद्धा माओवाद्यांनी हिरवा कंदील दाखवल्यावर होतात, त्या आपल्याला चालतात; पण एखादं सर्वसामान्य लोकांचं काही म्हणणं असेल तर तेव्हा मात्र हे आरोप गुंतागुंत टाळून मांडत राहणं निरर्थक वाटतं. कायदेशीर प्रक्रिया टाळून एखाद्या खाजगी कंपनीच्या पोलाद-प्रकल्पाचं भूमिपूजन करणारे लोक आपले अधिकृत मंत्री आहेत, ते आपलं कायदेशीर सरकार चालवतात, तरी आपण त्यांच्याशी बोलतो, मग अधिक गुंतागुंतीचं वास्तव असलेल्या ठिकाणी असं बोलणं बेकायदेशीर मानलं तर हिंसेलाच वाव मिळेल, असं वाटतं. गेल्या वर्षीच्या नोंदीत शेवटच्या परिच्छेदामधे म्हटलेलं की, सांविधानिक मार्गाने चाललेल्या आंदोलनाची दखल घेतली जात नाही, पण "इथून पुढे अधिक हिंसक घडामोडी घडल्या, तर त्याच्या पहिल्या पानावर बातम्या येतील, वृत्तवाहिन्याही बातम्या दाखवतील, राजकीय नेते त्यावर प्रतिक्रिया देतील, या सगळ्याची दखल घेत पुन्हा पोलिसांच्या कारवायांचंही समर्थन केलं जाईल, तसंच माओवाद्यांनाही त्यांच्या बाजूने काही हिंसक कृत्यांचं अधिक ठोस समर्थन देता येईल." तर गेल्या वर्षीच्या त्या नोंदीत म्हटल्याप्रमाणे हिंसक घडामोडींची बातमी पहिल्या पानावर आलेली आहे! 

प्रातिनिधिक प्रतिमा: सूरजागढमधील लोहखनिजाची माती वाहून नेणारे ट्रक, एटापल्लीजवळ, नोव्हेंबर २०२३ (फोटो: रेघ)

पांडू नरोटे यांचं काय झालं?

घटना: २२ ऑगस्ट २०१३ रोजी पांडू नरोटे व महेश तिरकी या (दोघेही राहणार- गाव मुरेवाडा, तालुका एटापल्ली, जिल्हा गडचिरोली) यांना आणि हेम मिश्रा (राहणार- उत्तराखंड; घटनेवेळी दिल्लीत विद्यार्थी) यांना संध्याकाळी सव्वासहा वाजता अहेरी बस-स्टॅण्डजवळून गडचिरोली पोलिसांनी अटक केली. (आपल्याला पोलिसांनी चंद्रपुरातील बल्लारशा रेल्वे-स्थानकावरून ताब्यात घेतल्याचं हेम यांचं म्हणणं होतं).

यानंतरच्या चौकशीतून व तपासातून पुढे दिल्ली विद्यापीठातील शिक्षक जी. एन. साईबाबा, उत्तराखंडमधील प्रशांत राही आणि छत्तीसगढमधील एका गावचे रहिवासी विजय तिरकी यांचीही नावं समोर आली. सप्टेंबर २०१३मध्ये प्रशांत व विजय यांना गोंदियातील देवरी इथून अटक झाली (आपल्याला छत्तीसगढमधून अटक झाल्याचं प्रशांत यांचं म्हणणं होतं); तर, मे २०१४मध्ये साईबाबा यांना दिल्लीतील त्यांच्या घरी अटक झाली. बंदी घातलेल्या संघटनेचे (म्हणजे ‘भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष- माओवादी’चे) सदस्य असणं, दहशतवादी कृत्यांमध्ये सहभाग घेणं, भारत सरकारविरोधात युद्धाची योजना आखणाऱ्या व्यापक कटाचा भाग असणं, इत्यादींचा निर्देश करणारी ‘बेकायदेशीर कृत्यं (प्रतिबंधक) अधिनियम’ [अनलॉफुल अ‍ॅक्टिव्हिटीज् (प्रिव्हेन्शन) अ‍ॅक्ट, अर्थात यूएपीए] या कठोर कायद्यातील कलमं त्यांच्या विरोधात लावण्यात आली.

आरोप: माओवादी पक्षाच्या नेत्या (आता दिवंगत) नर्मदाक्का यांच्या भेटीसाठी हेम गडचिरोलीत आला, आणि त्याला जंगलापर्यंत घेऊन येण्यासाठी नर्मदाक्कांनी पांडू व महेश यांना अहेरीला पाठवलं. साईबाबा यांच्याकडून काही गोपनीय संदेश व सामग्री नर्मदाक्कांपर्यंत पोचवण्याची जबाबदारी हेमवर होती. या आरोपींकडून पेन-ड्राइव्हपासून ते वृत्तपत्रापर्यंत विविध प्रकारच्या वस्तू जप्त करण्यात आल्या, त्यांच्याकडे माओवादी पक्षाशी संबंधित व दहशतवादी कटातील सहभागाकडे निर्देश करणारं साहित्य सापडलं- असे आरोप लावण्यात आले.

निकाल: मुंबई उच्च न्यायालयाच्या नागपूर खंडपीठाने ५ मार्च २०२४ रोजी वरील सहाही आरोपींची निर्दोष मुक्तता केली. सार्वजनिक अवकाशात उपलब्ध असणारं विशिष्ट (माओवादी) विचासरणीचं साहित्य सोबत असणं, किंवा त्या विचारसरणीविषयी सहानुभूती बाळगणं, हा कायदेशीर अपराध नाही. त्याचप्रमाणे सदर आरोपींपैकी कोणी प्रत्यक्ष दहशतवादी कृत्यांत वा हिंसाचारात सहभागी असल्याचा काहीही पुरावा मिळत नाही, त्यांच्याकडील सामग्री अशा हिंसक कृत्यातील सहभागाचा निर्देश करणारी नव्हती, इत्यादी निरीक्षणं न्यायालयाने या संदर्भात नोंदवली. निर्दोष मुक्तता झाल्यावर महेश तिरकी, विजय तिरकी, हे आदिवासी तरुण आणि जी. एन. साईबाबा व प्रशांत राही हे पुढील दोनेक दिवसांमध्ये नागपूर मध्यवर्ती कारागृहातून बाहेर आले, तर हेम मिश्रा यांची कोल्हापूर कारागृहातून सुटका झाली. (याआधी २०१५-१६च्या दरम्यान वरील आरोपी जामिनावर वर्षभरासाठी सुटले होते. पण २०१७ साली गडचिरोली जिल्हा सत्र न्यायालयाने यातील विजय सोडून इतर पाच जणांना जन्मठेपेची शिक्षा सुनावली, तर विजय यांना दहा वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा देण्यात आली; त्यानंतर सर्व जण सलग तुरुंगात होते). पण कागदोपत्री निर्दोष मुक्त होऊनही पांडू नरोटे मात्र तुरुंगातून बाहेर येऊ शकले नाहीत, कारण कैदेत असताना ऑगस्ट २०२२मध्येच त्यांचा मृत्यू झाला होता. नरोटे यांना स्वतःच्या पत्नीला व अकरावीत शिकणाऱ्या मुलीला, आई-वडिलांना, भावाबहिणींना भेटण्यासाठी गावी परत जाता आलं नाही. त्यांची सातेक एकरांची शेती, त्यांचं घर, घराचा परिसर, तिथली झाडं-झुडपं इथे आता कधीच त्यांचा वावर नसेल.

वकिलांचं म्हणणं: अटक झाल्यानंतरच चौकशीदरम्यान पांडू नरोटे व महेश तिरकी यांना बेदम मारहाण झाली होती, नरोटे यांच्या पार्श्वभागातून रक्त येण्याइतपत ही मारहाण होती, असं त्यांचे वकील आकाश सोरदे ‘रेघे’शी बोलताना म्हणाले. प्रत्यक्ष बेकायदेशीर कृत्यातील सहभाग सिद्ध करणं अवघड होत गेल्यावर सरकारी पक्षाचा युक्तिवाद आरोपींची माओवादी पक्षाला सहानुभूती आहे यावर भर देणारा राहिला, म्हणजेच प्रत्यक्ष कृत्यापेक्षा नैतिक बाजूंच्या दिशेने जाणारा युक्तिवाद ते करत होते, असं सोरदे म्हणतात. 

सोरदे नागपूर केंद्रीय कारागृहात पांडू यांच्या ‘मुलाकात’साठी वेळोवेळी जात असत. २०२२च्या ऑगस्ट महिन्यात झालेल्या भेटीत त्यांना पांडू खोकताना दिसले. ‘डॉक्टरांना दाखवलं का,’ असं त्यांनी पांडू यांना विचारलं. तर, दोन-तीनदा त्याबद्दल आपण पोलिसांशी बोललो, पण आपल्याला तुरुंगातल्या दवाखान्यातही नेलं- जात नसल्याचं पांडू यांच्याकडून त्यांना कळलं. पांडू यांना नक्की काय झालंय, याची पुरेशी तपासणी न करता त्यांना सर्वसाधारण औषधं देऊन उपचार लांबवले जात असल्याचा दावा त्यांच्या सहआरोपींनी केला. नंतर, अचानक पांडू यांना गव्हर्न्मेन्ट मेडिकल कॉलेज, नागपूर या रुग्णालयात हलवण्यात आल्याचं सोरदे यांना कळलं. ते तिथे पांडूला भेटायला गेले, तर पांडू यांना स्वाइन फ्लू झाला असून त्यांच्या दोन्ही किडन्यांना संसर्ग झाल्याचं सोरदे यांना सांगण्यात आलं. पांडू यांना श्वास घेता येत नसल्यामुळे त्यांच्या नाकातून नळी घातलेली होती. रुग्णालयात पलंगावर असतानाही त्यांच्या हातकड्या काढलेल्या नव्हत्या, असं सोरदे 'रेघे'शी बोलताना म्हणाले. पांडू यांना आयसीयूत हलवण्यात यावं, यासाठी आपण अर्ज केला, पण त्याची दखल घेण्यात आली नाही, असंही सोरदे नमूद करतात. पांडू यांच्या डोळ्यांतून व लघवीतून रक्त पडायला लागलं होतं, असं त्यांच्या सहआरोपींनी म्हटलं आहे. आपण तुरुंगात गेलो असताना पलंगापाशी लावलेली युरिन बॅग रक्ताने भरलेली होती, तरीही त्यांना पुरेसे उपचार मिळाले नाहीत, असंही सोरदे म्हणाले. ‘हम बाहर कब निकलेंगे, हम को बाहर निकालो, हम आप को हमारे गांव में बुलाएंगे,’ असं पांडू अनेकदा म्हणाल्याची आठवण सोरदे सांगतात. त्यानंतर २५ ऑगस्ट २०२२ रोजी संध्याकाळी पांडू नरोटे यांचं नागपूर मेडिकल कॉलेजच्या रुग्णालयात निधन झालं. तेव्हा ते साधारण ३५ वर्षांचे होते.

प्रसारमाध्यमं, पोलीस व माओवादी: माओवाद्यांच्या / नक्षलवाद्यांच्या दबावामुळे भीतीपोटी पांडू व महेश यांनी हेम मिश्राला अहेरीहून मुरेवाडाच्या जंगलापर्यंत आणून सोडायची कामगिरी स्वीकारली. त्यांचा माओवादी पक्षाशी थेट असा काहीही संबंध नव्हता, पण माओवादी प्रभावक्षेत्रात राहणाऱ्या माणसांना स्वतःवरचं संभाव्य संकट टाळण्यासाठी काही कामं करावी लागतात, तसंच एक वाटाड्याचं काम करणं या दोघांना भाग पडलं. त्यात ते अडकले- असा दावा काही वृत्तपत्रीय वार्तांकनातून पोलिसी सूत्रांच्या आधाराने झाला होता. शिवाय, पांडू व महेश यांच्या पित्यांनी सप्टेंबर २०१३मध्ये एका पत्रकारपरिषदेतही या दिशेने जाणारी विधानं केली होती. "२०११ मध्ये नक्षलवाद्यांनी त्यांचे काम न केल्याने पांडू नरोटेला मारहाण केली होती. त्यावेळी त्याने या जाचाला कंटाळून विष प्राशन केले होते. आम्हा कुटुंबीयांना माहिती मिळताच त्यास प्रथम गट्टा प्राथमिक आरोग्य केंद्रात व नंतर एटापल्लीला हलवले. प्रकृती गंभीर असल्याने तेथे पोटातून विष काढल्यानंतर अहेरीला हलवले. अहेरी येथून गडचिरोलीच्या जिल्हा सामान्य रुग्णालयात आठ ते दहा दिवस उपचार केल्यानंतर पांडू दुरुस्त झाला, अशी माहिती पांडूच्या वडिलांनी (पत्रकारपरिषदेत) दिली", अशी बातमी आली होती (लोकसत्ता, ३ सप्टेंबर २०१३). या पार्श्वभूमीवर, पांडू व महेश यांनी माफीचे साक्षीदार व्हावं असा पोलिसांचा प्रयत्न होता, त्यासाठी पोलिसांनी ‘सौम्य’ धोरण स्वीकारलं होतं, असा दावाही काही वेगळ्या वृत्तपत्रीय लेखातून झाला. पोलीस कोठडी ते तुरुंगात जाणं, या दरम्यान हे घडत होतं, पण तुरुंगात गेल्यावर इतर आरोपींनी आणि नक्षलवाद्यांविषयी सहानुभूती राखणाऱ्या वकिलांनी त्या दोघांचं मन वळवलं, आणि ते माफीचे साक्षीदार झाले नाहीत, असा दावा सदर लेखात केला होता (लोकसत्ता, ८ सप्टेंबर २०२२). 

यात काही प्रश्न अनुत्तरित राहतात. नक्षलवाद्यांच्या प्रभावाखालील क्षेत्रात त्यांचे काही आदेश टाळणं शक्य नसतं. जेवण देण्यापासून त्या-त्या वेळी इतर काही सहकार्य करणं स्थानिकांना भाग पडतं, हे खरं. पण अनेकदा एकाच कुटुंबातलं कोणी सरकारी कर्मचारी असतं, तर दुसरं कोणी नक्षलवादी दलामध्ये गेलेलं असतं. अशा अनेक राखाडी छटांनी भरलेल्या प्रदेशात दोन्ही बाजूंशी संपर्क येणं, बोलणं होणं, हे किती स्वाभाविक असेल, याची कल्पना केली तरी पुरे. तर, या पार्श्वभूमीवर पांडू व महेश यांनी फक्त कथितरित्या वाटाड्यापुरतं काम स्वीकारलं असेल, आणि कोणत्याही कारणाने त्यांनी माफीचे साक्षीदार व्हायला नकार दिला असेल, तर एवढ्यावरून पोलिसांनी त्यांच्याबाबतचं ‘सौम्य’ धोरण सोडून दिलं का? या दोघांचा माओवादी पक्षाच्या निव्वळ वैचारिक घडामोडींशी किंवा प्रत्यक्ष सशस्त्र घडामोडींशी थेट असा संबंधही आलेला नव्हता, हे सर्वच बाजूंनी नोंदवलं गेलं आहे. मग इतर आरोपींविरोधात हे तरुण कोणती नवीन माहिती देऊ शकणार होते? माओवादी दबाव आणून या दोघांचा एका तुलनेने किरकोळ कामासाठी वापर करून घेत असतील, तर मग पोलिसांनी त्याहून वेगळं काय केलं- आपल्या बाजूने न आलेल्या एका निष्पाप माणसाला कथित किरकोळ आरोपावरून यूएपीएसारख्या कायद्याच्या तोंडी दिलं, आणि शेवटी तो कैदेतच मरण पावला.

कुटुंबियांचं म्हणणं: नरोटे कुटुंबातील पाच भावंडांमध्ये पांडू सर्वांत थोरले. त्यांच्याव्यतिरिक्त तीन भाऊ आणि दोन बहिणी आहेत. यातील एक भाऊ मुरेवाडाला ग्रामसेवक आहेत, तर एक कोतवाल आहेत आणि एक भाऊ- अजित यांनी एम.ए. बी.एड. केलं असून सध्या ते नोकरीचा शोध व स्पर्धापरीक्षांची तयारी यात गुंतले आहेत. ‘आमचा भाऊ प्रामाणिक होता, त्याचा कोणाशी वाद नव्हता, तो त्याच्या वाट्याची सात-आठ एकर भातशेती करायचा, त्याला फसवलं गेलं,’ असं अजित 'रेघे'शी बोलताना म्हणाले. साधारण बावीस-तेवीस उंबऱ्याचं मुरेवाडा हे गाव आहे. तिथे मोबाइलला रेंज मिळत नाही, त्यामुळे पांडू तुरुंगात असताना त्यांना सहजपणे कधी घरच्यांशी व्हिडिओ-कॉलद्वारे बोलता यायचं नाही. क्वचित कधी त्यांची मुलगी व पत्नी आलापल्लीला मामाकडे आले, आणि तेव्हा तुरुंगातून कॉल करता येण्याचा दिवस असेल, तरच पांडू यांचं पत्नीशी व मुलीशी बोलणं व्हायचं. बाकी, स्वतः अजित आणि दुसरे भाऊ बाजू नागपूर केंद्रीय तुरुंगात जाऊन ‘मुलाकात’च्या वेळी पांडू यांना भेटत. घरच्यांविषयी चौकशी करण्याइतपतच बोलून या भेटी संपत होत्या. ‘पांडूला अटक झाल्याचं मला पेपरात वाचूनच कळलं होतं,’ असं अजित म्हणाले. 

पांडूचा मृत्यू होण्याच्या पंधराएक दिवस आधीच तुरुंगात त्याची भेट घेतली होती, तेव्हा तो तब्येत बरी नसल्याचं म्हणाला असला तरी, हे त्याच्या जीवावर बेतेल असं जाणवलं नव्हतं, असं अजित  म्हणतात. नंतर एकदा अजित तुरुंगात भावाच्या भेटीसाठी गेले, तेव्हा पांडू यांना रुग्णालयात हलवण्यात आल्याचं त्यांना कळलं. त्याआधी पोलिसांकडून नरोटे कुटुंबियांना (किंवा वकिलांच्या म्हणण्यानुसार त्यांनासुद्धा) पांडू यांच्या प्रकृतीविषयी आणि त्यांना रुग्णालयात हलवण्यात येत असल्याविषयी कोणतीही माहिती देण्यात आली नव्हती. अजित नागपुरातील रुग्णालयात पांडू यांना बघायला गेले, तेव्हा त्यांच्या गावातल्या घरी या संदर्भातील पत्र पोचल्याचं त्यांच्याकडून कळलं. हे सगळं होईतोवर बराच उशीर झाला होता. काहीच दिवसांनी पांडू यांचं निधन झाल्यावर त्यांच्या कुटुंबियांना बोलावून घेण्यात आलं. अजित व त्यांचे वडील नागपुरातील रुग्णालयात आले आणि अ‍ॅम्ब्युलन्सने पांडू यांचं शव घेऊन ते थेट गावी रवाना झाले. त्यामुळे पांडू यांचं काही सामान नागपूर केंद्रीय कारागृहातच राहिल्याचं त्यांच्या वकिलांनी 'रेघे'ला सांगितलं.

उरलेल्या खुणा: अटकेवेळी पांडू यांच्यासोबतच्या पिशवीत पुढील वस्तू सापडल्याचं पोलिसांनी नमूद केलं होतं (न्यायालयीन निकालपत्रांमध्ये हे नोंदवलं आहे): पांडू पोरा नरोटे हे नाव असणारं स्टेट बँक ऑफ इंडियाचं पासबुक, त्यांच्या मुलीचा जन्मदाखला, २० ऑगस्ट २०१३ रोजीचा ‘लोकमत’ पेपर, रेशन कार्डाची झेरॉक्स, स्वतःचं रहिवास प्रमाणपत्र व जात प्रमाणपत्र, स्वतःचा शाळा सोडल्याचा दाखला व जन्मदाखला, सॅमसंगचा एक साधा सेल फोन, स्वतःच्या निवडणूक ओळखपत्राची झेरॉक्स, पॅन कार्ड, ड्रायव्हिंग लायसन्स, २८ मे २०१३ या तारखेचं बल्लारशा रेल्वेस्थानकासाठीचं एक प्लॅटफॉर्म तिकीट, लॅमिनेट केलेलं स्वतःचं रंगीत पॅन कार्ड, १४८० रुपयांची रोख रक्कम असलेलं एक पैशाचं पाकीट आणि एक छत्री. 

या सामानात पांडू यांच्या अंगावरच्या काही कपड्यांची आणि तुरुंगात त्यांना पाठवण्यात आलेल्या काही मनी-ऑर्डरींची वगैरे भर पडली असेल. पांडू निर्दोष मुक्त झाले तरी त्यांच्या या खुणा तुरुंगातच राहिल्या आहेत. या खुणांसोबतच आणखी एक प्रश्नही त्यांच्या मरणानंतर मागे उरला: स्वतःच्या ओळखीचे इतके अधिकृत कागद घेऊन कोणी माओवादी कारस्थानात जाणतेपणाने सहभागी होईल का?

आगामी लोकसभा निवडणुकांच्या धुंदीत असणाऱ्या राजकीय नेत्यांना, प्रसारमाध्यमांना आणि अनेक तज्ज्ञांना व अभ्यासकांना या प्रश्नातच फारसा रस उरल्याचं दिसत नाही. मुख्यप्रवाही राजकीय अवकाश आणि माओवादी राजकारण या दोन्हींमधल्या अंतर्विरोधांविषयी, त्यांच्या मूल्यात्मक आधारांविषयी शाब्दिक वादविवाद घालत बसता येईल. पण पांडू नरोटे यांच्यासारख्या व्यक्तीच्या जाण्यातून आपण काय गमावतो, त्याचा परिसर काय गमावतो, यावर साधा संवाद होण्याची शक्यता मात्र धूसर झालेली आहे. त्या संवादासाठी आपल्याला 'रेंज मिळत नाही.'

पांडू नरोटे
[छायाचित्र सौजन्य: नरोटे परिवार]

आधीच्या काही नोंदी:

• तोडगट्ट्यातील आदिवासींचं म्हणणं काय होतं?
• माणसांच्या नि स्वप्नांच्या मरण्याविषयीचं पुस्तक

'सुंदर' मुख्यमंत्री, 'सुंदर' शाळा, आणि 'सुंदर' सेल्फी

'मुख्यमंत्री सुंदर शाळा स्वच्छ शाळा' नावाचं एक अभियान गेल्या काही दिवसांपासून राज्यभरातील शाळांमध्ये सुरू आहे. शालेय शिक्षणापेक्षा प्रसिद्धीपर उपक्रमांशी त्याचा जास्त संबंध आहे. यावर संबंधित कोणाशी बोलून उपयोग होणार नाही, असं जाणवलं; म्हणून लोकसत्तेत एक पत्र लिहिलं. ते संपादित स्वरूपात २३ फेब्रुवारी २०२४ रोजी प्रसिद्ध झालं, त्याची इमेज खाली जोडली आहे; आणि मूळ असंपादित पत्राचा मजकूर त्याखाली दिला आहे. मूळ पत्रातील 'शिक्षकांवरील ताण' हा शब्दप्रयोग संपादनानंतर 'शिक्षकांवर दबाव' असा झाला. इथे या विशिष्ट संदर्भात, 'दबाव' या शब्दातून काहीएक आरोप केल्यासारखं वाटतं, अधिक पुराव्यानिशी केलेला दावा वाटतो; तर, 'ताण' हा अधिक सहानुभूती दाखवणारा शब्द वाटतो (ही पत्रं नि नोंदी लिहिणाऱ्याच्या समजुतीनुसार). संपादन ही आवश्यक प्रक्रिया आहे, पण गरज नसताना अर्थ बदलेल असं ते असू नये, असं वाटतं. पण ठीक आहे. सध्या मूळ मजकूरही दिसावा, यासाठी ही नोंद करावी वाटली. सेल्फी काढण्याऐवजी शाळा-पालक-विद्यार्थी इत्यादींमध्ये जरा मोकळा संवाद होईल, अशी आशा ठेवणं भाबडेपणाचं होईल, असं या उपक्रमांचं वातावरण आहे. कोणत्याही पक्षाचं, कोणत्याही विचारसरणीचं सरकार असेल आणि त्यांनी असलं अभियान चालवलं तर ते फिजूलच वाटतं. तरी, समजा, नोंद लिहिणाऱ्याचं म्हणणंच चुकीचं असेल; तर त्यावर आपापलं म्हणणं काय आहे, हे समजून घेण्यासाठी आवश्यक अवकाश पटकन दिसत नाही. सरकारी प्रतिनिधी, शाळा-प्रशासनं यांना त्या संवादाची गरजही वाटत नसावी. त्यामुळे अशा नोंदी सेल्फींसमोर फोल जातील, हे दिसतं. पण तरी-

लोकसत्ता, २३ फेब्रुवारी २०२४

 मूळ पत्र:

'मुख्यमंत्री माझी शाळा, सुंदर शाळा' अभियान कशासाठी?

'मुख्यमंत्री माझी शाळा, सुंदर शाळा' या उपक्रमासंदर्भातील बातमी वाचली (शालेय विद्यार्थ्यांना 'सेल्फी'च्या सूचनेने नाराजी, २२ फेब्रुवारी). या उपक्रमामुळे राज्यभरातील शाळांना प्रसिद्धीपर उपक्रमांच्या कामाला लावण्यात आलं आहे. आपल्या शाळेचा यात क्रमांक यावा यासाठी काही शाळांच्या आवारात मुख्यमंत्र्यांचा मोठा कट-आउट लावण्यात आला आहे, सेल्फी-पॉइन्ट करण्यात आले आहेत, विद्यार्थ्यांना 'स्वच्छता मॉनिटर' म्हणून स्वच्छतेबद्दल काहीतरी आदर्शवादी बोलून 'रील' करायला सांगितलं जात आहे, समाजमाध्यमांवरून या संदर्भात प्रसिद्धीसाठी शिक्षकांवर ताण येतो आहे. या उपक्रमाची माहिती देणारं मुख्यमंत्र्यांचं पत्र सर्वांना पाठवण्यात आलं आहे, आणि त्यासोबत विद्यार्थी व पालकांचा सेल्फी काढून तो संबंधित सरकारी संकेतस्थळावर अपलोड करायचा आहे. हे एक 'स्पर्धात्मक अभियान' आहे असं मुख्यमंत्र्यांनी सदर पत्रात म्हटलं आहे. अशा निष्फळ ठरणाऱ्या स्पर्धांच्या नादी लागण्यापेक्षा 'बालभारती'ची पुस्तकं सुधारण्यावर अधिक भर देणं गरजेचं आहे. 

उदाहरणार्थ, पहिलीच्या 'बालभारती एकात्मिक पाठ्यपुस्तक भाग ४'मध्ये पाठ/कविता अशा पहिल्या विभागात 'रेघ लहान झाली' या मथळ्याची बिरबल-बादशहाची गोष्ट आहे. बादशहा वाळूत एक रेघ ओढतो नि त्या रेघेला स्पर्श न करता ती रेघ लहान करावी असं बिरबलाला सांगतो, तर बिरबल शेजारी आणखी मोठी रेघ काढतो, मग आपोआपच बादशहाची रेघ लहान होते. ही गोष्ट मराठी भाषेच्या विभागात असली तरी, ती वाचून मग विद्यार्थ्यांना 'हे करून बघ' म्हणून दिलेले तीन उपक्रम भूमिती विषयाच्या जवळ जाणारे आहेत: ‘पाटीवर रेघ काढ आणि ती न पुसता लहान कर'. 'रेघ काढून हात न लावता मोठी करून दाखव', 'बिरबलाने रेघ लहान केली तशी दुसरी कोणती युक्ती तुला सुचते ते सांग.' पण या गोष्टीचा अर्थ इतका यांत्रिक आणि फक्त भूमितीपुरता आहे का? यातला तिसरा उपक्रम लिहायचा म्हणून लिहिला आहे का? पहिलीतली म्हणजे सहा-सात वर्षांची मुलं कितीतरी कल्पकतेने या गोष्टीचे अर्थ लावू शकतात. भाषेच्या विभागात येणाऱ्या गोष्टीसंदर्भात हे अपेक्षित असायला हवं ना? दुसऱ्याचं नुकसान न करताही आपली रेघ मोठी होऊ शकते, म्हणजे आपण ‘स्पर्धा’ जिंकू शकतो, असा अर्थ त्यात येईलच बहुधा. पण अशा ‘स्पर्धा’च फोल आहेत, त्यापेक्षा आपण आपलीच रेघ ओढत राहावी, असाही अर्थ काढता येऊ शकेल. किंवा आणखीही असे अनेक अर्थ निघतील. सहा-सात वर्षांची मुलं स्वतःची सर्जनशीलता वापरू शकतील, अशी ही गोष्ट आहे. पण शाळांचा अवकाशही सर्जनशीलतेसाठी वाव देणारा असावा लागेल. त्यासाठी शिक्षकांना नि विद्यार्थ्यांना मोकळीक द्यावी लागेल. वरवरच्या प्रसिद्धीखोर स्पर्धेसाठी त्यांना जुंपलं आणि यांत्रिक अर्थ शिकवले तर हे कसं होईल! मुख्यमंत्र्यांनी शाळांच्या माध्यमातून केलेला स्वतःच्या निवडणुकीय प्रचाराचा हा बटबटीत प्रयत्न वाटतो. 

०००

वृत्तपत्रातलं वाचक-पत्र शब्दसंख्येची मर्यादा ठेवून लिहावं लागतं. ते वरती संपलं. हा सर्व उपक्रम कोणत्याही दीर्घकालीन दृष्टीला वाव देणारा नाही. मुख्यत्वे स्वतःचे आणि इतरांचे फोटो काढणं, शाळांच्या बाह्य / दिखाऊ / तात्कालिक सौंदर्यावर भर देणं, तात्पुरती स्वच्छता करणं, अशा यातल्या सर्व कृती आहेत. मुख्यमंत्र्यांच्या पत्रासोबत विद्यार्थी नि पालकांचा फोटो हा तर या बटबटीतपणाचा कळस आहे. यातलं काहीच 'सक्तीचं नाही' असं सरकारने म्हटल्याचं बातम्यांवरून कळतं. पण ही सक्ती सरकारी आदेश काढून करावी लागत नाही, आपण नागरिक म्हणून 'रेघां'चे यांत्रिक अर्थ वाचून आधीच लीन झालेले असतो. मग सरकारी सूचना ही आपोआपच सक्ती होऊन जाते. मुख्य अभ्यास सोडून आठवडाभर शाळांनी हे करत राहणं कितपत रास्त आहे, यातून मुलांना फक्त फोटो काढण्याचं महत्त्व कळेल की, 'कचरा' (कोण उचलतं, कुठे टाकला जातो, त्याची विल्हेवाट कशी लावली जाते), 'स्वच्छता' (आपल्या घरात आणि घराबाहेर हे काम कोण करतं) याबद्दल अधिक सखोल जाणीव होईल? यातली दुसरी अपेक्षा भाबडी आहे, पहिल्याचं महत्त्व सर्वांना कळलेलं आहे, असं जाणवतं.