 |
| छायाचित्र : द वायर हिंदी / संतोषी मरकाम |
वरती चिकटवलेल्या एक्स-रेच्या प्रतिमेत एका बारा वर्षांच्या मुलीचा गळा दिसतोय, आणि त्यात एक 'फॉरेन पार्टिकल' अडकल्याचं एक्स-रे रिपोर्टमध्ये म्हटलं होतं. हा बाहेरचा घटक म्हणजे बंदुकीची गोळी होती. ही मुलगी जखमी झाली त्या वेळच्या हिंसक घडामोडींमध्ये सात जण मरण पावले. या सात व्यक्ती माओवादी होत्या, आणि चकमकीत त्यांचा मृत्यू झाला, असा पोलिसांचा दावा आहे. तर, या सातांपैकी दोनच माओवादी दलात होते, तर पाच जण सर्वसामान्य गावकरी होते, असं स्थानिक लोकांचं म्हणणं आहे. यासंबंधी संतोषी मरकाम केलेलं वार्तांकन 'द वायर हिंदी'वर १८ डिसेंबर रोजी छापून आलं. 'द वायर हिंदी'च्या संपादकांची परवानगी घेऊन या वार्तालेखाचं भाषांतर खाली जोडलं आहे (थोडं संक्षिप्तीकरण केलं आहे, आणि इतर ठिकाणांवरून मिळालेली काही माहिती चौकोनी कंसात दिली आहे).
छत्तीसगढमधील नारायणपूर आणि बिजापूर या जिल्ह्यांच्या हद्दीपाशी येणाऱ्या अबुझमाड परिसरातील कुम्मम-लेकावडा या गावांत ११ व १२ डिसेंबर २०२४ रोजी संरक्षण दलांनी चकमकीत सात माओवाद्यांचा मृत्यू झाल्याचा दावा केला. परंतु, स्थानिक गावकऱ्यांच्या आणि आदिवासी कार्यकर्त्यांच्या म्हणण्यानुसार, या मृतांपैकी पाच जण माओवाद्यांशी संबंधित नसलेले सर्वसामान्य गावकरी होते. शिवाय, या वेळी झालेल्या गोळीबारात किमान चार अल्पवयीन मुलं जखमी झाली आहेत.
हे सर्व गावकरी माडिया आदिवासी समूहातील असून सरकारी वर्गीकरणानुसार ते 'विशेष असुरक्षित आदिवासी समूह' (पीव्हीटीजी- पर्टिक्युलरली व्हल्नरेबल ट्रायबल ग्रुप) या प्रवर्गात येतात.
पोलिसांनी १४ डिसेंबरला याबद्दल निवेदन प्रसिद्ध केलं. [मृत पावलेल्या सातांपैकी दोन जण- रामचंद ऊर्फ कार्तिक ऊर्फ दसरू ऊर्फ जीवन, आणि कोसी ऊर्फ रमिला मरकम, माओवादी दलममध्ये ए.सी.एम. पदावर असल्याचं पोलिसांच्या निवेदनात म्हटलं आहे. पण हे दोन जण सोडून इतर पाच जण नक्षलवादी नव्हते, असं गावकऱ्यांनी म्हटलं आहे. ही इतर ठिकाणांवरून मिळालेली माहिती- रेघ]; मृतांपैकी पाच जणांची नावं रैनू, सोमारू ऊर्फ मोटू, सोमारी, गुडसा, कमलेश ऊर्फ कोहला, अशी नोंदवली आहेत. हे पाच जण माओवादी दलात 'पी.एम.' या पदावर होते आणि त्यांच्यावर प्रत्येकी दोन लाख रुपयांचं बक्षीस होतं, असं पोलिसांचं म्हणणं आहे. यातील रैनू, कोहला, सोमारू व सोमारी कुम्मम गावातले होते, तर गुडसा दिवालूर गावाचे रहिवासी होते, असं पोलिसांचं निवेदन म्हणतं.
परंतु, 'द वायर हिंदी'ने स्थानिक लोकांशी या संदर्भात संवाद साधला, आणि त्यांच्याकडून काही व्हिडिओही मिळाले. या सर्व माहितीवरून असं दिसतं की, मृतांमधील चार जण कुम्मम गावातले आहेत, तर एक जण लेकवाडा गावातील आहेत. मरण पावलेल्या सात कथित माओवाद्यांपैकी मसा, मोटू, गुडसा, कोहला व सोमारी हे पाच जण (चार पुरुष, एक महिला) स्थानिक सर्वसामान्य नागरिक होते.
छत्तीसगढ पोलिसांच्या आकडेवारीनुसार, २०२४ साली बस्तर विभागात आत्तापर्यंत झालेल्या चकमकीत २२०हून अधिक माओवादी मारले गेले आहेत. गेल्या काही वर्षांमधील हा एक उच्चांक म्हणता येईल. अशा प्रकारच्या चकमकींमध्ये मृत्युमुखी पडलेल्या कथित माओवादी व्यक्तींची संख्या २०१८ या वर्षी १२५, २०१९ या वर्षी ७९, २०२० या वर्षी ४४, २०२१ या वर्षी ४८, २०२२ या वर्षी ३१ इतकी होती, असं 'बीबीसी'च्या एका वृत्तामध्ये गृह मंत्रालयाच्या दाखल्याने म्हटलं होतं. केंद्र सरकार अशा चकमकींना विशेष यश मानतं. सुमारे दोन महिन्यांपूर्वी केंद्रीय गृह मंत्री अमित शहा यांनी मार्च २०२६पर्यंत माओवादाचं उच्चाटन करण्याचं उद्दिष्ट जाहीर केलं होतं, त्याच्याशी संबंधित हे 'यश' असल्याचं मानलं जातं.
मरण पावलेल्या व्यक्तींचे कुटुंबीय मृतदेह घेण्यासाठी कित्येक तास पायी चालत बिजापूर जिल्ह्यातील भैरमगढ तालुक्यापर्यंत आले. तिथे काही स्थानिक कार्यकर्त्यांशी त्यांची गाठ पडली. पण आपल्या आप्तांचे मृतदेह कुठे ठेवलेत, ते अजून या कुटुंबियांना सांगण्यात आलेलं नाही. पोलिसांनी अजून मृतदेह त्यांच्या ताब्यात दिलेले नाहीत.
मृतांपैकी मसा यांची (याचं नाव पोलिसांच्या निवेदनात रैनू म्हणून नोंदवलं गेलं असण्याची शक्यता आहे) यांची पत्नी सुधनी म्हणाल्या, 'आमच्याकडे कोसरा धान्याच्या (ज्वारी-बाजरीसारखं एक पीक) पिकाची मळणी सुरू होती. काही लोक नदीपाशी पाणी आणायला गेलेले, त्यांच्यातच माझा नवरा मसासुद्धा होता. तेव्हाच फायरिंग करून त्याला मारून टाकलं. वावरात आम्ही बाकीचे दहा-पंधरा जण थांबलो होतो. सुरक्षा दलांनीआम्हाला सगळीकडून वेढलं, आम्हाला अजिबात न हलता तिथेच थांबायला सांगितलं. पोलिसांनी आमची आधार कार्डं ताब्यात घेतली आणि आमच्याकडून दहा हजार रुपये घेऊन गेले.'
 |
| चकमकीत मरण पावलेल्या मसा यांची पत्नी सुधनी (फोटो सौजन्य : द वायर हिंदी / संतोषी मरकाम) |
'अल्पवयीन मुलंही जखमी झाली'
या घटनेची माहिती मिळाल्यावर आदिवासी कार्यकर्त्या सोनी सोरी पिडितांच्या गावी गेल्या. 'द वायर हिंदी'शी बोलताना त्यांनी असा दावा केला की, अजूनही सहा व्यक्ती पोलिसांच्या ताब्यात असून त्यांची नावं नि छायाचित्रं प्रसिद्ध करण्यात आलेली नाहीत.
सोरी कुम्मम गावी गेल्या होत्या. तिथे आठ ते चौदा वर्षांदरम्यानची चार मुलं गोळीबारात जखमी झाल्याचं दिसलं, त्यांना भैरमगढ सामुदायिक आरोग्य केंद्रात प्राथमिक उपचारांसाठी आणण्यात आलं, तिथून मग अधिक उपचारांसाठी वेगवेगळ्या रुग्णालयांत पाठवण्यात आलं. सोनी सोरी व इतर आदिवासी लोकांनी खाटांवरून उचलून या मुलांना आरोग्य केंद्रांपर्यंत आणलं. रुग्णालयात भरती करण्यात आलेल्या चार मुलांपैकी रमली ओयाम (१२ वर्षं) कुम्मम गावची रहिवासी आहे. तिच्या गळ्यामध्ये गोळीचा तुकडा किंवा छर्रा अशी वस्तू अजूनही अडकलेली आहे. सोनू ओयाम (८ वर्षं) कुम्मम गावचा असून त्याच्या डोक्यावर खोलवर व्रण आहे. चैतराम ओयाम (१४ वर्षं) लेकवाडा गावातला असून त्याच्या मागे कंबरेखाली गोळी लागली आहे. या सर्वांना 'फॉरेन पार्टिकल'मुळे जखमा झाल्याचं त्यांच्या वैद्यकीय अहवालात नोंदवलं असलं तरी संबंधित वस्तू कोणत्या असतील याचा उल्लेख केलेला नाही.
चौघांपैकी दोघांवर दांतेवाड्यात आणि एकावर जगदलपूरमध्ये उपचार सुरू आहेत, तर रमली ओयामला रायपूरमधील रुग्णालयात पाठवण्यात आलं आहे. रमलीच्या गळ्यापाशी बंदुकीची गोळी अडकल्याची पुष्टी करणाऱ्या एक्स-रेची प्रतिमा सोबत चिकटवली आहे. [रायपूरमध्ये रमलीवर शस्त्रक्रिया करून ही बंदुकीची गोळी सुरक्षितरित्या बाहेर काढण्यात आल्याची बातमी नंतर इतर ठिकाणांवरून मिळाली- रेघ]
'एकतर्फी गोळीबार'
सोनी सोरी म्हणाल्या, '११ डिसेंबरला दंतेवाडा, बिजापूर आणि नारायणपूर या जिल्ह्यांवरून मोठ्या संख्येने सुरक्षादलांचे जवान कुम्मम, लेकवाडा, दिवालूर अशा गावांजवळच्या जंगलांमध्ये गेले. सकाळच्या वेळी लोक शेतांमध्ये होते. गोळीबार सुमारे आठ-नऊ वाजता सुरू झाला. गावकऱ्यांच्या म्हणण्यानुसार दोन्ही बाजूंनी गोळीबार झाला नाही (म्हणजे माओवादी आणि पोलीस यांच्यात चकमक म्हणून गोळीबार झाला नाही), तर एकाच बाजूने गोळीबार होत होता.'
जखमी मुलं १४ डिसेंबरपर्यंत गावातच होती, त्यानंतर आदिवासी कार्यकर्त्यांनी त्यांना भैरमगढमधील आरोग्य केंद्रात आणलं. पोलीस मृतांची शवं घेऊन गेले, पण जखमींना तिथेच सोडलं. गावांत अजूनही काही जखमी लोक आहेत. कार्यकर्ते फक्त लहान मुलांनाच सोबत आणू शकले. शिवाय, काही लोक बेपत्ता झाल्याचं सांगितलं जातं.
'इतर जखमी लोकांना हॉस्पिटलात आणूया, असं मी सांगितलं तर गावकरी म्हणाले, आम्हाला जेलमध्ये टाकणार नाहीत याची ग्यारंटी देणार असाल तर बोला,' असं सोरी सांगतात.
 |
| पीडित कुटुंबीय आणि उजवीकडे सोनी सोरी (फोटो सौजन्य: द वायर हिंदी / संतोषी मरकाम) |
'माओवाद्यांनी लहान मुलांचा आणि गावकऱ्यांचा मानवी ढालीसारखा उपयोग केला': पोलीस
पोलिसांनी १७ डिसेंबरला एक प्रसिद्धीपत्रक काढून असा दावा केला की, 'वरिष्ठ नक्सल केडर असणाऱ्या कार्तिकचा जीव वाचवण्यासाठी माओवाद्यांनी लहान मुलांचा व गावकऱ्यांचा मानवी ढाल म्हणून उपयोग केला आहे. ... इतर गावकऱ्यांना नक्षलवाद्यांचं सामान उचलण्यासाठी सोबत ठेवण्यात आलं होतं, आणि चकमकीवेळी त्याच गावकऱ्यांच्या आडून सुरक्षादलाच्या जवानांवर गोळीबार करण्यात आला. नक्षलवाद्यांच्या गोळीबारात चार गावकरी जखमी झाल्याची माहिती मिळाली.'
'इंडियन एक्सप्रेस'मध्ये १८ डिसेंबर रोजी या संदर्भातील बातमी प्रकाशित झाली होती. त्यानुसार, 'चकमकीत चार अल्पवयीन मुलं छर्रे लागून जखमी झाली. माओवाद्यांनी वापरलेल्या बॅरल ग्रेनेड लाँचरच्या छर्यांमुळे हे घडलं. यातील एका मुलीच्या गळ्यात जखम झाली असून तिला रायपूरला उपचारासाठी पाठवण्यात आलं आहे, असं एका वरिष्ठ पोलीस अधिकाऱ्याने इंडियन एक्सप्रेसशी बोलताना सांगितलं.
बनावट चकमकींचे आरोप आधीही होत आले आहेत
याच वर्षी २५ फेब्रुवारीला कांकेर जिल्ह्यातील कोयलीबेडा पोलीसचौकीच्या क्षेत्रात येणाऱ्या भोमरा-हुरतराई गावांदरम्यानच्या डोंगरात तीन 'नक्षलवादी' चकमकीत मारले गेल्याचा दावा पोलिसांनी केला होता. ही चकमक बनावट असल्याचा आरोप काही स्थानिक लोकांनी व मृतांच्या कुटुंबियांनी केला. या वेळी मरण पावलेल्यांमध्ये मरदा गावातील रामेश्वर नेगी, सुरेश तेता आणि पैरवी गावातील अनिलकुमार हिडको यांचा समावेश होता.
अशाच रीतीने संरक्षण दलांनी १० मे रोजी एका चकमकीत १२ कथित माओवाद्यांना मारल्याचा दावा केला. मृतांच्या नातेवाईकांच्या म्हणण्यानुसार, ही चकमक बनावट होती आणि बारापैकी दहा मृत व्यक्ती पिडिया व ईतावर या गावांमधले शेतीवर उपजीविका करणारे सर्वसामान्य रहिवासी होते.
अबुझमाडमधील ताडबल्ला इथे ७ फेब्रुवारी २०१९ रोजी झालेल्या कथित चकमकीत १० माओवाद्यांना मारल्याचा दावा पोलिसांनी केला. तोही नियोजित हल्ला असल्याचं स्थानिक गावकऱ्यांनी सांगितलं. मृत दहा तरुण-तरुणींचे प्रेतं छिन्नविछिन्न झालेली होती आणि मृत मुलींसोबत लैंगिक अत्याचार झाल्याचीही शक्यता असल्याचं स्थानिकांचं म्हणणं होतं.
बिजापूरमधील एटसमेट्टा गावात मे २०१३मध्ये 'विज्जा पंडुम' उत्सव साजरा करत असलेल्या आदिवासींवर सुरक्षा दलांच्या सुमारे एक हजार जवानांनी गोळीबार केला, त्यात आठ आदिवासी मरण पावले. हे सर्व माओवादी होते आणि त्यांनी केलेल्या गोळीबाराच्या प्रत्युत्तरादाखल आपण कारवाई केली, असं सुरक्षा दलांनी सांगितलं. परंतु, उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांद्वारे करण्यात आलेल्या चौकशीनंतर ही चकमक बनावट असून एकही मृत व्यक्ती माओवादी नसल्याचं उघड झालं.
बिजापूर जिल्ह्यातल्याच सारकेगुडा इथे सुरक्षा दलाच्या जवानांनी जून २०१२मध्ये सहा अल्पवयीन मुलांसह १७ व्यक्तींची हत्या केली. २८ जून रोजी रात्री हे आदिवासी उत्सवासाठीच एकत्र आले असताना ते बैठकीसाठी एकत्र आलेले नक्षलवादी असल्याचं समजून सुरक्षा दलांनी त्यांच्यावर गोळीबार केला. मृतांपैकी एकही नक्षलवादी नसल्याचं चौकशीअंती निदर्शनास आलं.
***
आधीच्या काही नोंदी:
.jpg)
