प्रॉब्लेम काय आहे?
समजा, तुम्ही वयाची पन्नाशी ओलांडलेली आहे. आणि तुमच्या तरण्या मुलीचं कोणातरी मुलासोबत लफडं आहे, असं तुमचा एक शेजारी तुमच्या घरात सांगतो. घरात तुमच्यासोबत आणखीही लोक आहेत- बायको, तरूण मुलगा, तुमचा धाकटा भाऊ, भावाची बायको, त्यांचा शाळकरी मुलगा, असे कोण ना कोण लोक. तर अशा घरात मग आता या मुलीच्या प्रकरणानं वातावरण तापलंय. पोरगी कॉलेजात जाऊन काय हेच करते काय, तोंडात शेण घातलं- टाइपचं काही ना काही बोललं जातंय, समजा. मग कोणीतरी सुचवतं की, त्या पोरग्यालाच जाऊन दम द्यायला पायजे. मग तसं ठरतं. वर दम द्यायला जाताना आपणच एक हवालदारपण घेऊन जायचं ठरतं. तर मग असे तुम्ही, तुमचा भाऊ, तुमच्या बायकोचा भाऊ, तो काल पोरीच्या लफड्याची बातमी सांगून गेलेला शेजारचा तरणा पोरगा, असे सगळे लोक त्या मुलीच्या प्रियकराच्या खोलीत जातात. घुसतातच, म्हणा. आणि त्याची कॉलर पकडतात, दोन-तीन झापडा मारतात. हा पोरगा मुलीवर प्रेम तर करतोय ओ, पण तो काय हिरो नाहीये हिंदी पिक्चरचा, त्यामुळं तो एवढ्या लोकांना नि हवालदाराला बघून बावचळतो नि रडायलाच लागतो सरळ. आता काय? आता काय करणार दम द्यायला गेलेले लोक. किंवा तुम्ही असे दम द्यायला गेलात, तर तुम्ही काय कराल?
तुम्ही काय कराल ते तुम्हालाच ठरवता येईल. पण, सेम अशाच प्रसंगात आपले हे बाऊजी काय करतात बघा. त्यांना तसं आधीपासूनच एवढं आवेशात त्या पोराला धमकवायला जाण्यात इंटरेस्ट नसतो, पण लोक बोलतात म्हणून ते जातात. आणि समोर मग पोरगा रडायला लागल्यावर मात्र ते जरा स्वतःला सावरतात नि ज्येष्ठतेचा दाब आणत बाकीच्यांना खोलीबाहेर जायला सांगतात. मग त्या पोराला जरा धीम्यानं समजावतात. तर, तो पोरगा खरंच प्रेम करत असतो ओ त्यांच्या मुलीवर. म्हणजे सिरियसली त्याला तिच्याशी प्रेम आणि मग लग्न असं सगळं रितसर करण्यात इंटरेस्ट असतो, असं त्यांना जाणवत असेल, समजा. आणि मग प्रॉब्लेम काय आहे? हा प्रश्न बाऊजींना पडतो.
हा पोरगा सरळ-साधा दिसतोय, म्हणजे त्याचा काही प्रॉब्लेम असेलसं दिसत नाही. शेजारचा कोणतरी उडाणटप्पू आपल्या घरात येऊन कायतरी सांगतो नि आपण विश्वास ठेवून टाकतो. आणि मुलीशी तर आपण याबद्दल नीट बोललेलोच नाहीये, आणि ती त्या मुलाबद्दल काय वाटतं ते खरंच सांगतेय. म्हणजे तिचाही प्रॉब्लेम असेलसं वाटत नाही. मग प्रॉब्लेम काय आहे?
झूठ और सच
बाऊजी म्हणजे समजा, जुन्या दिल्लीतला एकदम मध्यमवर्गीय माणूस. वर दिसतायंत ना रडणाऱ्या मुलासमोर उभे, लोकरीची टोपी घातलेले, तेच, समजा. (आणि दुसऱ्या फोटोत दिसतेय आरशात, म्हणजे आरशासमोर ती त्यांची सुंदर मुलगी). तर, हे बाऊजी काय करतात? ते घरी जातात, रात्री बायकोला थोडं समजवायचा प्रयत्न करतात. तर, ती पुन्हा त्यांच्यावर डाफरते. म्हणते, 'हां हां, तुम्हीच बिचारे, तुमची मुलगी बिचारी, तो मुलगा बिचारा, बाकी सगळे येडेच आहेत ना घरातले!' असा या बाऊजींचा प्रयत्न फसतो. आणि मग ते रात्री काय विचार करत असतील काय माहीत, पण सकाळी उठल्यावर त्यांना लक्षात येतं की, लोक तर कायपण थोपवत असतात आपल्यावर आणि आपण जातो त्यावर विश्वास ठेवत.. हम लोगों के साथ कितना बडा धोका हुआ है. मार मार के मार मार के, दुनिया भर का झूठ हमारे अंदर ठूस दिया है. और उसी झूठ को अपना सच समज रहे है...
हा तसा एकदम सर्वसामान्य नोकरदार माणूस. त्यामुळं त्याला तर चकितच व्हायला होतं. म्हणजे इतकी वर्षं आपण असंच लोकांचंच ऐकलेलं खरं मानत आलो. हे सगळं बाऊजी सकाळी उठल्यावर आपल्या घरच्यांनाही सांगायचा प्रयत्न करत असतात. पण कोण ऐकणार ओ एवढं. कोणाची आंघोळीची घाई असते, कोणाला बाकीची आवराआवर असते, त्यात या बाऊजींचा भाऊ सकाळी सकाळी पेपर वाचत बसलेला असतो. त्यावर पण बाऊजी म्हणतो, फिर झूठ सुभे सुभे. बकवास है ये. खबर नही है ये. खबर वही होती है जो हम आँखो से देखते है, कानों से सुनते है. बाकी सब बकवास.
असं सकाळी उठल्या उठल्या वेड्यासारखं वागायचं म्हणजे आधी काय घरचे दुर्लक्षच करतात. नायतरी हा जरा ढिसाळच प्राणी आहे, तर आज कायतरी आलं असेल डोक्यात, असं बाकीच्यांना वाटतं. पण ते तसं तेवढ्यापुरतं नसतं. बाऊजी अगदी मनावरच घेतात हे खरं-खोट्याचं. म्हणजे कोणतरी शेजारचा पोरगा येतो नि आपल्या मुलीबद्दल कायतरी सांगतो, तर आपण विश्वास ठेवतो. हे रोज पेपरात कायतरी छापतात नि आपण त्यावर बातमी म्हणून विश्वास ठेवतो. असं या बाऊजींना सगळ्याच गोष्टींबद्दल वाटायला लागतं. आणि एकदम टोकालाच जाऊन पोचतात ते. जगभर कुठं ना कुठं प्रवासासाठी तिकीट वगैरे काढून देण्याची सोय करणाऱ्या कंपनीत ते कामाला असतात. तर रोजच्यासारखं ऑफिसात जाऊन बसल्यावर त्यांना कोणातरी कस्टमरचा फोन येतो, त्याला अॅमस्टरडॅमचं तिकीट काढून हवं असतं. बाऊजी समोर कम्प्युटरवर बघतात, तिकीट उपलब्ध असतं. मग तो माणूस जायची-यायची वेळ विचारतो. तर त्यावर हे बाऊजी म्हणतात, 'ते मी नाही सांगू शकत, मी तिथं गेलो नाहीये ना कधी, मग तिथं जायला किती तास लागतात, तिथं बर्फ पडतोय की नाही, हे मी कसं कायतरी खोटं सांगू?'
असं होतं या बाऊजींचं. त्यांच्या डोक्यात आलेला सच-झूठचा तर्क ते एकदम टोकालाच नेतात. त्यांच्या त्यांच्या परीनं जसजसं उलगडत जातं तसतसं बोलत जातात. म्हणजे कोणी त्यांना विचारलं समजा, की देशाचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आहेत, हे तरी तुम्हाला मान्य आहे ना? तर, त्यावरही बाऊजींकडून उत्तर मिळेल, 'असतील'. रोज रोज पेपरांमधून, टीव्हीवरून, व्हॉट्स-अॅपवरून, रेडियोवरून, फेसबुकवरून आणि कुठून कुठून या ज्या माणसाचं पंतप्रधान म्हणून नाव ऐकू येतं, त्याबद्दलही खात्री वाटू नये, अशा पातळीला जाऊन पोचतात हे बाऊजी!
तुमचं असं होतं का? एवढं नाही, समजा. पण, याकूब मेननला दिलेली फाशी चूक की बरोबर, हे समजायच्या आत ब. मो. पुरंदरे यांना दिलेला 'महाराष्ट्र भूषण' पुरस्कार चूक की बरोबर, हा प्रश्न. फाशी नि पुरस्कार तसे एकाच पारड्यात तोलता येणार नाहीत. याकूब तर आता परत येऊच शकणार नाही, आणि पुरंदऱ्यांचा पुरस्कारही आता देऊन झाला. पण या दोन्ही घडामोडींमध्ये न्याय मिळाला का? तुमचं उत्तर काय? दोन पर्याय आहेत: हो किंवा नाही? हो, असेल तर उजवा डोळा मारा. नाही, असेल तर डावा डोळा मारा. यातलं काहीच करायचं नसेल, तर पुन्हा दोन पर्याय आहेत. एक- दोन्ही डोळे बंद करा आणि झोपा. किंवा दुसरा पर्याय- दोन्ही डोळे उघडून 'आँखो देखी' हा (रजत कपूर दिग्दर्शित) हिंदी चित्रपट पाहता येईल. त्याच चित्रपटावरून आत्तापर्यंतची नोंद केली आपण. त्यातल्या बाऊजींचं पुढं काय होतं, ते त्या चित्रपटात पाहून समजेल. ते तुम्ही स्वतःच्या डोळ्यांनी पाहा, कानांनी ऐका. आपण रेघेच्या विषयातलं फक्त इथं नोंदवलं.
खरं तर हे बाऊजींचं म्हणणं असं टोकाला नेत गेलं, तर मग घड्याळातल्या वेळेलाही अर्थ नाही, कारण घड्याळात काटे काहीही दाखवतील, पण तितकेच वाजलेत कशावरून? किंवा आपल्याच खोलीत बघितलं, तर पृथ्वीचं गोलपणसुद्धा जाणवत नाही, त्यामुळं पृथ्वीही गोल नाहीच बहुतेक. किंवा 'वाघ डरकाळी फोडतो', या वाक्यातला डरकाळी फोडलेला वाघही आपण पाहिलेलाच नाही, मग कदाचित तो 'म्याँव' करत असेल असंही असेल. असं हे तर्कट वाढत जाऊ शकतं. मग अमुक शब्दाला अमुकच अर्थ का, इथपर्यंत येऊन पोचलं, की मग बोलती बंद. कारण अमुक शब्दाला अमुक अर्थ, बाकीचे लोक तसंच बोलतात म्हणूनच येतो ना. तर बाकीच्या लोकांवर विश्वासच ठेवला नाही, तर हे शब्द-अर्थाचं गणित बरोबर येणंच अवघड. असं 'आँखो देखी'तल्या बाऊजीचं होतं थोडा वेळ. शेवटी पाच इंद्रियांवर तरी किती विसंबून राहणार!
मग आता आपण समाज-माध्यमांवर विसंबून काही हाती लागतंय का पाहू या. समजा, तुम्ही कोल्हापुरात राहाताय. तर गेल्या महिन्यात शहरात चोरांचा सुळसुळाट झाल्याचा व्हॉट्स-अॅप मेसेज तुम्ही वाचला असाल. एक साखर कारखाना बंद झालाय नि तिथून शेकडो बिहारी कामगार बेरोजगार झालेत, ते टोळक्यानं लोकांवर झडप घालून चोऱ्या करतायंत, असा मेसेज वाचला होतात का? वाचून विश्वास ठेवलात का? मग कारखाना कुठला होता सांगा बरं? किंवा हे तर सोडा, छोट्यामोठ्या शहरांमधलं. भारत देशाचं जे इंग्रजी नाव आहे 'इंडिया', ते कशावरून आलं माहितेय का? हे बघा:
म्हणजे ज्या देशाच्या सिंधू का हिंदू संस्कृतीचं कौतुक ऐकू येतं नि इंडसबिंडस सिव्हिलायझेशनांच्या गप्पा होतात, तर त्याच्या नावामागं इतका सोपा तर्क आहे, ही माहिती व्हॉट्स-अॅपवरून मिळू शकते. यावर कोणी म्हणू शकतं, की असले मेसेज आम्हाला नाही येत, आम्ही फक्त कामाचे/ वैचारिक असे ग्रुपच जॉइन केलेत. किंवा कोणी असंही म्हणेल की, एवढं कोण विश्वास ठेवतं काय असल्या मेसेजांवर! तर असं म्हणणारे म्हणू शकतातच, पण मेसेजवर विश्वास ठेवणारे विश्वास ठेवतात, हेसुद्धा आहेच. काही दिवसांपूर्वीच, ही नोंद लिहिणाऱ्याला एकानं असं सांगितलं की, टाइम्स ऑफ इंडिया, इंडियन एक्सप्रेस, हिंदुस्तान टाइम्स या सगळ्या वर्तमानपत्रांचे मालक मुस्लीम आहेत! अनुक्रमे जैन, गोएंका, बिर्ला अशा नावांचे मालक असलेल्या या पेपरांबद्दलची ही माहिती संबंधित व्यक्तीला व्हॉट्स-अॅपवरूनच मिळाली होती, आणि त्याला खऱ्या मालकांची नावं सांगूनही पटलं नाही. पण यावरही कोणी म्हणेल, हे असे अपवाद आहेत! तर, तसं म्हणायला हरकत नाही, पण आपण इथं नोंदवून ठेवलं.
काळं आणि पांढरं
बरं, ज्या माणसाच्या निमित्तानं आपण नोंद करतोय तो हा कोण बाऊजीफाऊजी, त्याची काय अक्कल, काय बुद्धी- असंही कोणी म्हणू शकतं. शिवाय रेघेचीही काय बुद्धी, सारखं माध्यमांना नावं ठेवायची, आपली काय अक्कल नाही साधी! असं हे बुद्धीचं स्तोम फार जाणवतं का तुम्हाला आजूबाजूला? सोशल-मीडियामधून किंवा एकूणच असं बुद्धी-माहिती-ज्ञान यांची फार हवा जाणवते का? ढोबळ प्रश्न आहे, बाऊजीसारख्या माणसाला पडेल असा. म्हणजे दुर्लक्षही करता येईल असा. पण मग आपण एका पुस्तकाची मदत घेऊ. त्या पुस्तकाकडे तरी दुर्लक्ष करणं बरोबर नाही. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठात इंग्रजीचे प्राध्यापक असलेल्या अनिकेत जावरे यांचं 'काळे पांढरे अस्फुट लेख' हे १३१ पानांचं आणि १४० रुपयांचं पुस्तक आहे. २०११ साली प्रकाशित झालेलं. या पुस्तकात एक लेख आहे, 'माध्यमे, प्रसार आणि प्रसारमाध्यमे' असा. त्यात जावरे एका ठिकाणी म्हणतात:
हा लेख मूळ १९९७ सालचा आहे, तेव्हापासून आता प्रसारमाध्यमांचा व्यवहार कित्येक पटींनी वाढलाय, पण लेखातलं निरीक्षण त्याला लागू होतयंच. जावऱ्यांच्या या लेखात 'अगोचर' असा शब्द आलाय, त्याचा शब्दकोशातला एक अर्थ आहे: 'ज्ञानेंद्रियांनी समजून येत नाही ते'. असं 'अगोचर' कायतरी टीव्हीवरून एकदम दृष्टीगोचर होतं, म्हणजे डोळे या इंद्रियातून आपल्या आत येतं. आणि अर्थातच कान या इंद्रियातून पण येतं. तर हे एवढं सगळं येतं आपल्या आत, ते बरेचदा नुसतं काळं नि पांढरं होऊन येतं, त्यातल्या मधल्या सगळ्या राखाडी छटा प्रसारमाध्यमांमधून येतंच नाहीत! बाऊजी बोअर झाला त्याचंही कारण हेच असेल का? जावऱ्यांच्या निरीक्षणातही चांगलाच राग दिसतोय, तोही म्हणूनच आला असेल काय?
कळलं ते काय?
जावऱ्यांच्या पुस्तकातल्या एकाच लेखातला निव्वळ एकच उतारा सुटा देऊन आपण थोडा त्या पुस्तकावर अन्याय करतोय, असं वाटतंय. पुस्तक थोडं विद्यापीठीय शैलीतलं आहे, त्यामुळं त्या प्रवाहातलं कोणी त्याबद्दल लिहील, असं आपण पाहणार होतो, पण नेहमीप्रमाणे ते जमवता आलं नाही. तर, आपण थोडं नोंदवू. आणि ते नोंदवणं बाऊजींच्या वाटण्याला धरूनही आहे.
आपल्याला काही वादबिद असल्या फंदात पडायचं नसेल, तरी जावऱ्यांच्या पुस्तकातले 'उत्तर-आधुनिकतावादा'वरचे दोन लेख वाचण्याजोगे आहेत. उत्तराधुनिकता, उत्तर-आधुनिकता, आधुनिकोत्तर- असे शब्द वर्तमानपत्रांमधल्या पुस्तक परीक्षणांमधून किंवा जनरलही एखाद्या लेखातून आपल्यासारख्या सर्वसामान्य वाचकांच्याही वाचनात आलेले असू शकतात. तर, त्या शब्दांशी, त्यांच्या अर्थाशी संवाद साधणारे दोन लेख या पुस्तकात आहेत. या तीन शब्दांपैकी 'उत्तर-आधुनिकता' हा शब्द योग्य असल्याचं काही स्पष्टीकरण जावरे देतात, ते असं:
इथंही आपण या पुस्तकातला एक छोटासा तुकडाच तोडला. जावऱ्यांचे हे लेख नुसती ओळख करून देणारे नाहीत, तर त्यातल्या मुद्द्याशी संवाद करणारे आहेत. या पुस्तकातले बाकीचे लेखही असेच आहेत. त्यातले सगळे विषय रेघेच्या कक्षेतले नाहीत. शिवाय काही वेळा पुस्तकातल्या भाषेमुळं अडखळायला झालं. हा पुस्तकातल्या भाषेचा दोष असण्यापेक्षा, रेघेची वाचण्याची मर्यादा असण्याचीच शक्यता जास्त आहे. पण तरी त्यासंबंधीचं एक उदाहरण नोंदवू. जावऱ्यांच्या पुस्तकात 'फुको आणि आंबेडकर' असा एक सुंदर लेख आहे. यातल्या मिशेल फुकोबद्दल काही बोलण्याएवढी रेघेची माहिती नाही. पण आंबेडकरांबद्दल एक मुद्दा जावरे मांडतात, तो असा:
हा मुद्दा निव्वळ रोचक नाही, तर डॉ. आंबेडकरांबद्दल काही अधिक खोलवर गोष्ट मांडणारा आहे, असं वाटतं. फक्त ते वाक्य सर्वसामान्य वाचक म्हणून आपण असं वाचलं- 'आपण न्याय देऊ शकत नाही, हे राज्यव्यवस्थेला तिच्या यंत्रणेतूनच कबूल करायला लावताना आंबेडकरांनी केलेली कृती, वाटते त्यापेक्षा अधिक विलक्षण कायदेशीर नाही काय?' मूळ वाक्यापेक्षा हे आपल्या मनातलं वाक्य अधिक सोपं झाल्यासारखं वाटलं. पण या बाबतीत वाचक म्हणून आपली चूक झाली असण्याचीही शक्यता आहे. यात आणखीही काही चूक सापडली नि वाचकांनी प्रतिक्रियेत नोंदवली तर जास्त कळण्याच्या दृष्टीनं बरं जाईल. आत्ता कळलं ते इथं नोंदवलं. वाचकाच्या कळण्याबद्दलही जावऱ्यांचंच एक म्हणणं नोंदवू:
आता इथं नोंद संपतेय. कंटाळा आला का वाचताना. मग शीर्षकातलं गाणं ऐकून थांबू- खबर वहीं जगजानी है, आँख देखी तो मानी है.
हा तसा एकदम सर्वसामान्य नोकरदार माणूस. त्यामुळं त्याला तर चकितच व्हायला होतं. म्हणजे इतकी वर्षं आपण असंच लोकांचंच ऐकलेलं खरं मानत आलो. हे सगळं बाऊजी सकाळी उठल्यावर आपल्या घरच्यांनाही सांगायचा प्रयत्न करत असतात. पण कोण ऐकणार ओ एवढं. कोणाची आंघोळीची घाई असते, कोणाला बाकीची आवराआवर असते, त्यात या बाऊजींचा भाऊ सकाळी सकाळी पेपर वाचत बसलेला असतो. त्यावर पण बाऊजी म्हणतो, फिर झूठ सुभे सुभे. बकवास है ये. खबर नही है ये. खबर वही होती है जो हम आँखो से देखते है, कानों से सुनते है. बाकी सब बकवास.
असं सकाळी उठल्या उठल्या वेड्यासारखं वागायचं म्हणजे आधी काय घरचे दुर्लक्षच करतात. नायतरी हा जरा ढिसाळच प्राणी आहे, तर आज कायतरी आलं असेल डोक्यात, असं बाकीच्यांना वाटतं. पण ते तसं तेवढ्यापुरतं नसतं. बाऊजी अगदी मनावरच घेतात हे खरं-खोट्याचं. म्हणजे कोणतरी शेजारचा पोरगा येतो नि आपल्या मुलीबद्दल कायतरी सांगतो, तर आपण विश्वास ठेवतो. हे रोज पेपरात कायतरी छापतात नि आपण त्यावर बातमी म्हणून विश्वास ठेवतो. असं या बाऊजींना सगळ्याच गोष्टींबद्दल वाटायला लागतं. आणि एकदम टोकालाच जाऊन पोचतात ते. जगभर कुठं ना कुठं प्रवासासाठी तिकीट वगैरे काढून देण्याची सोय करणाऱ्या कंपनीत ते कामाला असतात. तर रोजच्यासारखं ऑफिसात जाऊन बसल्यावर त्यांना कोणातरी कस्टमरचा फोन येतो, त्याला अॅमस्टरडॅमचं तिकीट काढून हवं असतं. बाऊजी समोर कम्प्युटरवर बघतात, तिकीट उपलब्ध असतं. मग तो माणूस जायची-यायची वेळ विचारतो. तर त्यावर हे बाऊजी म्हणतात, 'ते मी नाही सांगू शकत, मी तिथं गेलो नाहीये ना कधी, मग तिथं जायला किती तास लागतात, तिथं बर्फ पडतोय की नाही, हे मी कसं कायतरी खोटं सांगू?'
असं होतं या बाऊजींचं. त्यांच्या डोक्यात आलेला सच-झूठचा तर्क ते एकदम टोकालाच नेतात. त्यांच्या त्यांच्या परीनं जसजसं उलगडत जातं तसतसं बोलत जातात. म्हणजे कोणी त्यांना विचारलं समजा, की देशाचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी आहेत, हे तरी तुम्हाला मान्य आहे ना? तर, त्यावरही बाऊजींकडून उत्तर मिळेल, 'असतील'. रोज रोज पेपरांमधून, टीव्हीवरून, व्हॉट्स-अॅपवरून, रेडियोवरून, फेसबुकवरून आणि कुठून कुठून या ज्या माणसाचं पंतप्रधान म्हणून नाव ऐकू येतं, त्याबद्दलही खात्री वाटू नये, अशा पातळीला जाऊन पोचतात हे बाऊजी!
तुमचं असं होतं का? एवढं नाही, समजा. पण, याकूब मेननला दिलेली फाशी चूक की बरोबर, हे समजायच्या आत ब. मो. पुरंदरे यांना दिलेला 'महाराष्ट्र भूषण' पुरस्कार चूक की बरोबर, हा प्रश्न. फाशी नि पुरस्कार तसे एकाच पारड्यात तोलता येणार नाहीत. याकूब तर आता परत येऊच शकणार नाही, आणि पुरंदऱ्यांचा पुरस्कारही आता देऊन झाला. पण या दोन्ही घडामोडींमध्ये न्याय मिळाला का? तुमचं उत्तर काय? दोन पर्याय आहेत: हो किंवा नाही? हो, असेल तर उजवा डोळा मारा. नाही, असेल तर डावा डोळा मारा. यातलं काहीच करायचं नसेल, तर पुन्हा दोन पर्याय आहेत. एक- दोन्ही डोळे बंद करा आणि झोपा. किंवा दुसरा पर्याय- दोन्ही डोळे उघडून 'आँखो देखी' हा (रजत कपूर दिग्दर्शित) हिंदी चित्रपट पाहता येईल. त्याच चित्रपटावरून आत्तापर्यंतची नोंद केली आपण. त्यातल्या बाऊजींचं पुढं काय होतं, ते त्या चित्रपटात पाहून समजेल. ते तुम्ही स्वतःच्या डोळ्यांनी पाहा, कानांनी ऐका. आपण रेघेच्या विषयातलं फक्त इथं नोंदवलं.
खरं तर हे बाऊजींचं म्हणणं असं टोकाला नेत गेलं, तर मग घड्याळातल्या वेळेलाही अर्थ नाही, कारण घड्याळात काटे काहीही दाखवतील, पण तितकेच वाजलेत कशावरून? किंवा आपल्याच खोलीत बघितलं, तर पृथ्वीचं गोलपणसुद्धा जाणवत नाही, त्यामुळं पृथ्वीही गोल नाहीच बहुतेक. किंवा 'वाघ डरकाळी फोडतो', या वाक्यातला डरकाळी फोडलेला वाघही आपण पाहिलेलाच नाही, मग कदाचित तो 'म्याँव' करत असेल असंही असेल. असं हे तर्कट वाढत जाऊ शकतं. मग अमुक शब्दाला अमुकच अर्थ का, इथपर्यंत येऊन पोचलं, की मग बोलती बंद. कारण अमुक शब्दाला अमुक अर्थ, बाकीचे लोक तसंच बोलतात म्हणूनच येतो ना. तर बाकीच्या लोकांवर विश्वासच ठेवला नाही, तर हे शब्द-अर्थाचं गणित बरोबर येणंच अवघड. असं 'आँखो देखी'तल्या बाऊजीचं होतं थोडा वेळ. शेवटी पाच इंद्रियांवर तरी किती विसंबून राहणार!
मग आता आपण समाज-माध्यमांवर विसंबून काही हाती लागतंय का पाहू या. समजा, तुम्ही कोल्हापुरात राहाताय. तर गेल्या महिन्यात शहरात चोरांचा सुळसुळाट झाल्याचा व्हॉट्स-अॅप मेसेज तुम्ही वाचला असाल. एक साखर कारखाना बंद झालाय नि तिथून शेकडो बिहारी कामगार बेरोजगार झालेत, ते टोळक्यानं लोकांवर झडप घालून चोऱ्या करतायंत, असा मेसेज वाचला होतात का? वाचून विश्वास ठेवलात का? मग कारखाना कुठला होता सांगा बरं? किंवा हे तर सोडा, छोट्यामोठ्या शहरांमधलं. भारत देशाचं जे इंग्रजी नाव आहे 'इंडिया', ते कशावरून आलं माहितेय का? हे बघा:
म्हणजे ज्या देशाच्या सिंधू का हिंदू संस्कृतीचं कौतुक ऐकू येतं नि इंडसबिंडस सिव्हिलायझेशनांच्या गप्पा होतात, तर त्याच्या नावामागं इतका सोपा तर्क आहे, ही माहिती व्हॉट्स-अॅपवरून मिळू शकते. यावर कोणी म्हणू शकतं, की असले मेसेज आम्हाला नाही येत, आम्ही फक्त कामाचे/ वैचारिक असे ग्रुपच जॉइन केलेत. किंवा कोणी असंही म्हणेल की, एवढं कोण विश्वास ठेवतं काय असल्या मेसेजांवर! तर असं म्हणणारे म्हणू शकतातच, पण मेसेजवर विश्वास ठेवणारे विश्वास ठेवतात, हेसुद्धा आहेच. काही दिवसांपूर्वीच, ही नोंद लिहिणाऱ्याला एकानं असं सांगितलं की, टाइम्स ऑफ इंडिया, इंडियन एक्सप्रेस, हिंदुस्तान टाइम्स या सगळ्या वर्तमानपत्रांचे मालक मुस्लीम आहेत! अनुक्रमे जैन, गोएंका, बिर्ला अशा नावांचे मालक असलेल्या या पेपरांबद्दलची ही माहिती संबंधित व्यक्तीला व्हॉट्स-अॅपवरूनच मिळाली होती, आणि त्याला खऱ्या मालकांची नावं सांगूनही पटलं नाही. पण यावरही कोणी म्हणेल, हे असे अपवाद आहेत! तर, तसं म्हणायला हरकत नाही, पण आपण इथं नोंदवून ठेवलं.
काळं आणि पांढरं
बरं, ज्या माणसाच्या निमित्तानं आपण नोंद करतोय तो हा कोण बाऊजीफाऊजी, त्याची काय अक्कल, काय बुद्धी- असंही कोणी म्हणू शकतं. शिवाय रेघेचीही काय बुद्धी, सारखं माध्यमांना नावं ठेवायची, आपली काय अक्कल नाही साधी! असं हे बुद्धीचं स्तोम फार जाणवतं का तुम्हाला आजूबाजूला? सोशल-मीडियामधून किंवा एकूणच असं बुद्धी-माहिती-ज्ञान यांची फार हवा जाणवते का? ढोबळ प्रश्न आहे, बाऊजीसारख्या माणसाला पडेल असा. म्हणजे दुर्लक्षही करता येईल असा. पण मग आपण एका पुस्तकाची मदत घेऊ. त्या पुस्तकाकडे तरी दुर्लक्ष करणं बरोबर नाही. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठात इंग्रजीचे प्राध्यापक असलेल्या अनिकेत जावरे यांचं 'काळे पांढरे अस्फुट लेख' हे १३१ पानांचं आणि १४० रुपयांचं पुस्तक आहे. २०११ साली प्रकाशित झालेलं. या पुस्तकात एक लेख आहे, 'माध्यमे, प्रसार आणि प्रसारमाध्यमे' असा. त्यात जावरे एका ठिकाणी म्हणतात:
शिक्षणाचा उपयोग वर्तमानपत्र वाचण्यासाठीच होणार असेल तर निरक्षर, वन्य जीवन परवडले. वृत्तपत्रातील 'वर्तमान' संध्याकाळपर्यंत भूतकाळ आणि विस्मृतीत गडप होणारेच असावे लागते. रोज एक वेळ जग किती विस्तृत, चमत्कारिक आणि भयावह आहे याची स्वतःला आठवण करून देण्याची गरज निर्माण होण्यासाठी एक विशिष्ट ज्ञानसमाजव्यवस्था कारणीभूत आहे. दूरदेशी काय घडले हे रोज आणि त्वरित जाणून घेण्याची आवश्यकता; आणि जाणून घेतले तर त्या माहितीचा दैनंदिन जीवनात काही उपयोग असतो यावर विश्वास ठेवणे- तोही दरेक दिवशी- कठीण आहे. बातम्या पसरवण्याची वर्तमानपत्री लेखनशैली अशीच असावी लागते की आजची बातमी उद्या वाचली जाणार नाही. बातमीच्या ताजेपणाला (ताजेपणाच्या रूपकाचे विश्लेषण इथे करत नाही) इतके महत्त्व का असते? ज्ञान प्रसारणाचा हा कोणता प्रकार आहे की जो दुसऱ्या दिवशी बेचव ठरतो? 'त्वरित' प्रक्षेपण पाहण्यात विशेष काय असते? ते अधिक 'सत्य' का भासते? 'ऑनलाइन' संपादन, कॅमेऱ्याचे मर्यादित दृष्टिकोन यामुळे असे प्रक्षेपण तितकेच संपादित असते जितके मणि कौलचे किंवा स्पीलबर्गचे सिनेमे. पण एक खोटे, दुसरे सत्य ठरते.
हर्मिस प्रकाशन, पहिली आवृत्ती: १ एप्रिल २०११
मुखपृष्ठ: अनिकेत जावरे, गिरीश सहस्रबुद्धे
अर्थातच वृत्तपत्रे आपण सत्यान्वेषी आहोत असे गर्वाने सांगणार; पण एका पी. साइनाथच्या 'व्हॉक्स पॉप्युली'मुळे सर्व वृत्तपत्रव्यवहार सत्यान्वेषी ठरत नाही. वृत्तपत्रातली भाषा हा वेगळा संशोधनाचा विषय आहे. त्यामुळे तिच्या मध्यमतेविषयी इथे फक्त इशारा करतो.
टीव्हीमुळे तर 'प्रत्यक्ष' या शब्दाचा अर्थ व त्याचे दार्शनिक लागेबांधे आणि आमचा आणि सत्याचा संबंध नष्ट होण्यापर्यंत आले आहे. जे वास्तव अन्यथा अगोचर असते ते काही सेकंद-मिनिटांच्या फरकाने दृष्टिगोचर करण्यात आपणही फार मोठे तांत्रिक यश मिळवले. पेपर आणि चहा जसे एकमेकांची चव वाढवतात, तसेच टीव्ही आणि रोजचा वरणभात एकमेकांना सुसह्य करतात. शिवाय 'स्वाभिमान', 'हम लोग' अशा जवळीक साधणाऱ्या नावांच्या मालिका पाहून टीव्ही बंद करण्याचा हा अधिकार गाजवण्याची क्षमता पुनःपुन्हा वापरल्याने असे भासते की आपण अधिकारी आणि टीव्ही ही वस्तू आपला सेवक. प्रत्यक्षात वस्तुस्थिती उलट असते.
प्रसारमाध्यमांचा प्रसार म्हणजे प्रसारण यंत्रांचा विस्तृत आणि विकसित क्रय-विक्रय. आता या क्रय-विक्रयात जे काही घडते, ते सर्वच दुष्ट असते असे नव्हे. परंतु माध्यमांतून होणाऱ्या ज्ञानव्यवहाराची कठोर परीक्षा करणे अतिशय निकडीचे आहे. अन्यथा पश्चिमेत जो प्रकार घडला तो येथेही घडेल. 'सत्य', 'वास्तव', 'प्रत्यक्ष' या शब्दांचे त्यांच्या अर्थांशी असलेले संबंध बदलले आहेत. या बदलांची नोंद घेऊन त्यांचे वर्णन आणि विश्लेषण करणे हे बुद्धिजीवी आणि बुद्धिवाद्यांचे कर्तव्य आहे. अशा विश्लेषणांची एक तात्पुरती सुरुवात करण्याचा प्रयत्न इथे केला आहे. प्रसारमाध्यमांद्वारेच हा प्रयत्न करता येतो हा अंतर्विरोध आपल्याला जागीच थांबवणारा नसून चालना देणारा आहे.
(पान ८३-८४)
[लेख मुळात 'अभिव्यक्ती' या नियतकालिकाच्या ऑक्टोबर-डिसेंबर १९९७च्या अंकात प्रकाशित]
[लेख मुळात 'अभिव्यक्ती' या नियतकालिकाच्या ऑक्टोबर-डिसेंबर १९९७च्या अंकात प्रकाशित]
हा लेख मूळ १९९७ सालचा आहे, तेव्हापासून आता प्रसारमाध्यमांचा व्यवहार कित्येक पटींनी वाढलाय, पण लेखातलं निरीक्षण त्याला लागू होतयंच. जावऱ्यांच्या या लेखात 'अगोचर' असा शब्द आलाय, त्याचा शब्दकोशातला एक अर्थ आहे: 'ज्ञानेंद्रियांनी समजून येत नाही ते'. असं 'अगोचर' कायतरी टीव्हीवरून एकदम दृष्टीगोचर होतं, म्हणजे डोळे या इंद्रियातून आपल्या आत येतं. आणि अर्थातच कान या इंद्रियातून पण येतं. तर हे एवढं सगळं येतं आपल्या आत, ते बरेचदा नुसतं काळं नि पांढरं होऊन येतं, त्यातल्या मधल्या सगळ्या राखाडी छटा प्रसारमाध्यमांमधून येतंच नाहीत! बाऊजी बोअर झाला त्याचंही कारण हेच असेल का? जावऱ्यांच्या निरीक्षणातही चांगलाच राग दिसतोय, तोही म्हणूनच आला असेल काय?
कळलं ते काय?
जावऱ्यांच्या पुस्तकातल्या एकाच लेखातला निव्वळ एकच उतारा सुटा देऊन आपण थोडा त्या पुस्तकावर अन्याय करतोय, असं वाटतंय. पुस्तक थोडं विद्यापीठीय शैलीतलं आहे, त्यामुळं त्या प्रवाहातलं कोणी त्याबद्दल लिहील, असं आपण पाहणार होतो, पण नेहमीप्रमाणे ते जमवता आलं नाही. तर, आपण थोडं नोंदवू. आणि ते नोंदवणं बाऊजींच्या वाटण्याला धरूनही आहे.
आपल्याला काही वादबिद असल्या फंदात पडायचं नसेल, तरी जावऱ्यांच्या पुस्तकातले 'उत्तर-आधुनिकतावादा'वरचे दोन लेख वाचण्याजोगे आहेत. उत्तराधुनिकता, उत्तर-आधुनिकता, आधुनिकोत्तर- असे शब्द वर्तमानपत्रांमधल्या पुस्तक परीक्षणांमधून किंवा जनरलही एखाद्या लेखातून आपल्यासारख्या सर्वसामान्य वाचकांच्याही वाचनात आलेले असू शकतात. तर, त्या शब्दांशी, त्यांच्या अर्थाशी संवाद साधणारे दोन लेख या पुस्तकात आहेत. या तीन शब्दांपैकी 'उत्तर-आधुनिकता' हा शब्द योग्य असल्याचं काही स्पष्टीकरण जावरे देतात, ते असं:
पूर्व आणि उत्तर-मीमांसेतील जो फरक, तोच आधुनिकवाद आणि उत्तर-आधुनिकतावादात. पण हा मुद्दा एवढ्यावर संपवून चालत नाही, कारण संस्कृतोद्भव मराठीत आणखी एक शब्द उत्तरादाखल आहे: 'उत्तरादायित्व' म्हणजे उत्तरादायी, जबाबदार असणे, ऋणी असणे, इत्यादी. 'उत्तर'-आधुनिकच्या 'उत्तर'चा प्रश्न असा सोडवता येतो. आपले सर्व आयुष्य कुणाच्या तरी नंतर (उत्तर) असते, कुणीच नाही तर आदम आणि हव्वा (किंवा फारच आग्रह असेल तर मनू आणि इला) आपल्या आधी असतातच, आणि भाषाही असतेच. मानवाच्या आधी भाषा? देव कुठली भाषा बोलतो? मराठी? दिव्यागिर्वाण भारती? का इंग्रजी?
देव सध्या कुठे राहतो? अमेरिकेत? की प्रच्छन्न स्वरूपात रूपर्ट मडॉकच्या घरी?[..]
(पान ६९)
इथंही आपण या पुस्तकातला एक छोटासा तुकडाच तोडला. जावऱ्यांचे हे लेख नुसती ओळख करून देणारे नाहीत, तर त्यातल्या मुद्द्याशी संवाद करणारे आहेत. या पुस्तकातले बाकीचे लेखही असेच आहेत. त्यातले सगळे विषय रेघेच्या कक्षेतले नाहीत. शिवाय काही वेळा पुस्तकातल्या भाषेमुळं अडखळायला झालं. हा पुस्तकातल्या भाषेचा दोष असण्यापेक्षा, रेघेची वाचण्याची मर्यादा असण्याचीच शक्यता जास्त आहे. पण तरी त्यासंबंधीचं एक उदाहरण नोंदवू. जावऱ्यांच्या पुस्तकात 'फुको आणि आंबेडकर' असा एक सुंदर लेख आहे. यातल्या मिशेल फुकोबद्दल काही बोलण्याएवढी रेघेची माहिती नाही. पण आंबेडकरांबद्दल एक मुद्दा जावरे मांडतात, तो असा:
राज्यव्यवस्थेला आपण न्याय देऊ शकत नाही हे राज्यव्यवस्थेच्या यंत्रणेतूनच कबूल करायला लावताना आंबेडकरांनी वाटते त्यापेक्षा अधिक विलक्षण कायदेशीर कृती केली नाही काय?
(पान ३६)
हा मुद्दा निव्वळ रोचक नाही, तर डॉ. आंबेडकरांबद्दल काही अधिक खोलवर गोष्ट मांडणारा आहे, असं वाटतं. फक्त ते वाक्य सर्वसामान्य वाचक म्हणून आपण असं वाचलं- 'आपण न्याय देऊ शकत नाही, हे राज्यव्यवस्थेला तिच्या यंत्रणेतूनच कबूल करायला लावताना आंबेडकरांनी केलेली कृती, वाटते त्यापेक्षा अधिक विलक्षण कायदेशीर नाही काय?' मूळ वाक्यापेक्षा हे आपल्या मनातलं वाक्य अधिक सोपं झाल्यासारखं वाटलं. पण या बाबतीत वाचक म्हणून आपली चूक झाली असण्याचीही शक्यता आहे. यात आणखीही काही चूक सापडली नि वाचकांनी प्रतिक्रियेत नोंदवली तर जास्त कळण्याच्या दृष्टीनं बरं जाईल. आत्ता कळलं ते इथं नोंदवलं. वाचकाच्या कळण्याबद्दलही जावऱ्यांचंच एक म्हणणं नोंदवू:
न लिहिल्या गेलेल्या पुस्तकांमधलं काही ना काही प्रत्येक (नव्या) पुस्तकात यायचं राहून गेलेलं असतं. पीएच.डी.चे प्रबंध, कविता आणि बहुतेकशा भाषिक कृतींच्या बाबतीत हे खरं आहे. त्यामुळंच लोक पुस्तकं वाचतात- जे आपल्या हातून निसटलेलं असतं, ते वाचण्यासाठी; आणि त्या अर्थी हे पुस्तक वाचनीय आहे. बहुतेक वेळा होतं तसंच, वाचकांना लेखकाच्या हेतूपेक्षा वेगळ्या रितीने या पुस्तकाचं आकलन होऊ शकतं.
(प्राची देशपांडे यांच्या 'क्रिएटिव्ह पास्ट्स: हिस्टॉरिकल मेमरी अँड आयडेन्टिटी इन वेस्टर्न इंडिया १७००-१९६०' या पुस्तकाच्या जावऱ्यांनी लिहिलेल्या परीक्षणातून, इकॉनॉमिक अँड पॉलिटिकल वीकली, २८ नोव्हेंबर २००९.
मूळ इंग्रजी मजकुराचं साधारण भाषांतर इथं नोंदवलंय).
मूळ इंग्रजी मजकुराचं साधारण भाषांतर इथं नोंदवलंय).
मराठीत नीट जमलं नसेल, तर मूळ इंग्रजी वाक्यंही नोंदवूया:
***Every book misses something from the books that were not written. This is true of Ph.D. dissertations, poems and most linguistic utterances. That is the reason people read books- to read what one misses, and in this sense this book is readable. As in most cases, readers may understand the book differently from what is intended by the author.
आता इथं नोंद संपतेय. कंटाळा आला का वाचताना. मग शीर्षकातलं गाणं ऐकून थांबू- खबर वहीं जगजानी है, आँख देखी तो मानी है.
