फ्रान्झ काफ्का, सदानंद रेगे आणि म्यूट मूड

जर्मन भाषेत लिहून गेलेल्या फ्रान्झ काफ्काचा मृत्यू झाला ३ जून १९२४ला आणि मराठी भाषेत लिहून गेलेल्या सदानंद रेग्यांचा जन्म झाला २१ जून १९२३ला. म्हणजे काफ्काचा मृत्यू आणि रेग्यांचा जन्म यात एखाद् वर्ष असं होतं जेव्हा दोघंही या जगात होते, पण तरीही ते एकमेकांना भेटले असण्याची काहीच शक्यता नाही. आणि त्यांच्या भेटीचा काही पुरावाही उपलब्ध नाही. ते कोणत्या तारखेला भेटले अशी काही नोंद कुठे नाही. त्यांच्या भेटीची एकमेव नोंद म्हणजे सदानंद रेग्यांची एक कविता : फ्रान्झ काफ्का

म्हटलं

आज गादीला जरा

ऊन खाऊ दे.

गच्चीवर टाकली न टाकली तो

पसाभर ढेकूण

जीव घेऊन

सैरावैरा ढुंगणाला पाय

लावून धूम पळत सुटलेले.

तरी तीनचार पायाखाली आलेच.

त्यांच्या कुळथीच्या रंगाचे

रक्ताळ धूमकेतू

जमिनीवर गोंदणासारखे

उतरत्या सूर्याला साक्षी

ठेवून मी स्वत:शीच पुटपुटलो,

देवा, त्यांच्या आत्म्यांना शांती दे

त्यातला चुकून एखादा असायचा फ्रान्झ काफ्का!

ही कविता रेग्यांच्या हयातीत प्रकाशित झालेल्या त्यांच्या कवितासंग्रहांमधून आलेली नाही. ती नंतर साहित्य अकादमीनं प्रकाशित केलेल्या (आणि वसंत आबाजी डहाक्यांनी संपादित केलेल्या) 'निवडक सदानंद रेगे' या पुस्तकात पान क्रमांक ५९वर आहे. (मुळात ती 'अभिरुची' नियतकालिकाच्या मे-जून १९८३च्या अंकात प्रसिद्ध झालेली).

या पुस्तकाचं मुखपृष्ठ असं आहे:

साहित्य अकादमी, १९९६

मुखपृष्ठावरच्या चित्राचा तपशील पुस्तकात कुठं नोंदवलेला नसला, तरी पॉल क्ली यांचं 'अ यंग लेडीज् अॅडव्हेन्चर' या शीर्षकाचं हे चित्र असल्याचं आपल्याला शोधता येतं. हे चित्र १९२२ सालचं आहे. म्हणजे काफ्का वारला त्या आधी तीनेक वर्षांमधलं. आणि हा पॉल क्ली वारला २९ जून १९४० रोजी. म्हणजे जूनमधे नोंद करण्याला हे तीन टेकू मिळाले आपल्याला. या चित्राचे मूळ रंग कदाचित वरच्या मुखपृष्ठात बदलले गेले असतील. आपण मूळ चित्र फक्त कम्प्युटरच्या पडद्यावरच पाहिलेलं असल्यामुळं, त्याबद्दल बोलणं शक्य नाही. शिवाय, त्याचे विविध अर्थ आधीच कोणीकोणी तज्ज्ञांनी लावलेले असतात. आपण आपल्या मर्यादेत बोलू. चित्रात दिसणारी बाई- ती व्यक्ती कोणत्या मूडमधे आहे, असं वाटतं? थोडी हसतेय काय? तिच्या आजूबाजूला हे कोण चित्रविचित्र आकार करून आहे? पक्ष्यांसारखंही वाटतं मधेच, मधेच तो लाल बाण. हा मूड एवढा म्यूट का वाटतोय? तिच्या मनातली भीती हसण्यातून लपतेय का, पण बाहेरच्या आकारांमधून ती दिसतेय का? असे अर्थ कदाचित चित्र झटकल्यावर पसाभर ढेकणांसारखे निघू शकतात. काफ्काच्या मजकुरातूनपण असं होतं.

१९१२ साली काफ्काच्या डायरीतल्या या दोन नोंदी पाहा:

२६ मार्च: मी आधी जे लिहिलंय त्याबद्दल अवाजवी अंदाज बांधत बसत नाही, कारण त्यामुळं पुढं होणार असलेलं लिखाण अप्राप्य होऊन बसतं.

१ एप्रिल: या आठवड्यात पहिल्यांदाच लिहिण्यात पूर्ण अपयशी ठरलो. का? गेल्या आठवड्यातसुद्धा मी विविध मूडचा सामना केला, पण त्यांचा प्रभाव माझ्या लिखाणापासून दूर ठेवला. त्याबद्दल लिहायची मात्र मला भीती वाटते.

पुढं १९१३च्या २ मे रोजी आणखी:

पुन्हा डायरी लिहायची तीव्र निकड भासतेय. माझ्या विचारांमधलं अस्थैर्य, एफ., ऑफिसमधला उद्ध्वस्थपणा, लिहिणं शारीरिकदृष्ट्याच अशक्य बनल्याची अवस्था आणि (तरीही) आतून वाटणारी त्याची गरज.

आणखी पुढं १९१४च्या ३० नोव्हेंबरातपण तसंच:

लिहिणं आता मला शक्य नाही. अंतिम सीमारेषा येऊन ठेपलेय. [...] पुन्हा गारठलोय, संवेदनारहित झालोय, अतूट शांततेसाठीचं माझं कमजोर प्रेम सोडून काहीच उरलेलं नाही.

(द डायरीज ऑफ फ्रान्झ काफ्का. संपादक- मॅक्स ब्रॉड, इंडियालॉग पब्लिकेशन्स, ऑगस्ट २००३. जर्मनमधून इंग्रजीत भाषांतर कोणी केलं, ते या प्रतीत दिलेलं नाही.)

स्वतःच्या लिखाणाबद्दल भीती वाटणं, लिखाण अशक्य होणं आणि तरीही लिहिणं, या प्रक्रियेदरम्यान जे बोललं गेलं ते म्यूट असावं, चित्रातून दिसतंय तशासारखं. रेग्यांच्या कवितेत थोडा बाहेरबाहेरचा काफ्का आल्यासारखा वाटतो. पण बाहेरून आपण आत जाऊ शकतो. २०१२ साली आपण रेघेवर काफ्काची रस्त्याकडची खिडकी नोंदवलेली. २०१५ सालच्या जूनमधे म्यूट मान्सूनसोबत नोंद केलेली. आणि आता ह्या वर्षी जूनमधे म्यूट मूड.