एक एस्टी व पानवलकरांची एक कथा

चंद्रपूरहून अमरावतीला जाणाऱ्या एस्टीत एक तरूण मुस्लीम बाई आणि तिचा नवरा बसलेत. बाईनं फिकट पिवळसर एकूणच थोडा फिकटलेला ड्रेस घातलाय. त्यांना एक मूलसुद्धा आहे. सुरुवातीला सगळं ठीक. हळूहळू वेळ गेल्यावर बस लागण्याची वेळ आली. बाईला बस लागते बहुतेक, त्यामुळे ती खिडकीतून डोकं बाहेर काढून ओकते. तिच्या डोक्यावरची ओढणी तेवढ्या वेळेपुरती खाली. बाकी परत डोक्यावर ओढणी. हळूहळू दोनेकदा उलटून पडल्यावर बाई खलास होत गेली. फारच तरूण बाई असावी. डोळे एकदम नितळ आणि बुबुळं स्पष्ट करड्या रंगाची. उलटी झाल्यावर एकदम कोऱ्या चेहऱ्यानं बाई नुसती बसून. शेजारी नवरा तुलनेनं जास्तच वयाचा. गाडी न लागणारा, त्यामुळे ऊर्जा होती. त्याची ऊर्जा नंतर हळूहळू स्वतःचं नाक शिंकरण्यात जायला लागली. शिंकरताना बायकोची ओढणी नाकाला जोरदार लावून काम सुरू. बाईला काय तेवढी ऊर्जाच नसल्यासारखी ती बसलेली. नि ओढणीत शेंबूड.

मग अमरावती आल्यावर ड्रेसवर बुरखा परत.

०

हा वरचा तपशील अगदी खरोखरचा. त्यात काहीच गोष्ट टाकलेली नाही.

पण तपशील घडत असताना आठवली श्री. दा. पानवलकरांची एक गोष्ट. तिचं नाव 'सर्च' (औदुंबर, मौज प्रकाशन).

पानवलकरांची स्टाइल म्हणजे कथा सुरू झाली की आपण एकदम घटनास्थळीच. जबरदस्त उपमा नि गोष्ट सांगण्याची लयदार शैली. कथा एकदम 'दिसते' समोर. 'सर्च'मधे मुंबईत एका मुस्लीम घरात कस्टमचे अधिकारी गेलेत. कायतरी स्मगलिंगचं सोनं लपवल्याची वार्ता त्यांना लागलेली असते तिची शहानिशा करायला. त्या घरातल्या कासम बोचऱ्याच्या दोन बेगम आहेत- एक मोठी नि एक छोटी. कथेत जो अधिकारी त्यातल्या त्यात केंद्रस्थानी आहे त्याला सुरुवातीला जी कासमची छोकरी वाटलेली असते ती वास्तवात असते छोटी बेगम. ह्या थोड्याशा केंद्रस्थानी असलेल्या अधिकाऱ्याचं नाव मदन. आढ्याला टांगलेलं एक गाठोडं तपासायला हवं असल्याचा निर्देश तो छोट्या बेगमकडे बघून करतो नि-

तिनं खोलीभर पाहिलं. स्टूल, खुर्ची दिसेना. ती खोलीभर उगीचच फिरली. तिच्या लयदार हालचालींत पाहतांना त्याला एक बोच सलू लागली. बडी बेगमला मनसोक्त शिणवून तो ढेरपोट्या हिला बोचकारून बोचकारून छळीत असावा. बुरख्यांतून ही कुठे जाणार?

आणि मग ह्या मदनाला त्या बेगमबद्दल काही ना काही वाटत राहतं नि बाकी कस्टमचा रेग्युलर सर्चही सुरू असतो. सोनं सापडत नाही, पण कासमला तरीसुद्धा अधिकारी लोक घेऊन जातात.

कासमनं आहे त्या लेंग्यावर शर्ट घातला. छोटीनं कोट आणला. कोटाची दशा झाली होती अगदी.

कासम बोचऱ्याला मध्ये घेऊन साहेबमंडळी पायऱ्या उतरू लागली. मदनचं पाऊल घोटाळलं. सगळ्यांत मागं राहून तो जिन्याच्या वळणावर रेंगाळला. बडी बेगम डोळ्याला पदर लावीत आत वळली. छोटी तशीच अर्ध्या दारात उभी राहून केसांतल्या आकड्यानं चौकटीवर रेघोट्या ओढीत राहिली.

०

एस्टीतला जो तपशील सांगितला तो घडत असताना, छोट्या बेगमबद्दल कायतरी पानवलकरांनी त्या अधिकाऱ्याच्या दृष्टीकोनातून लिहिलेलं, ते नुसतं ओझरतं आठवलं. ओझरतंच. कथेचं नावही मग डोक्यात आलं, आणि थोडं थोडं आठवलं. मग बाकी कथा परत तपशिलात बघताना लक्षात आलं की १३ फेब्रुवारीला पानवलकरांची जयंती असते. तर, त्यामुळे आज ही नोंद रेघेवर करून ठेवली. छोट्या बेगमच्या रेघोट्यांच्या निमित्तानंही.

पानवलकर मूळचे सांगलीचे. मुंबईत कस्टम खात्यात नोकरीला होते. कुठली त्यांची कथा दुसऱ्याच कुठेतरी कुठल्यातरी तपशिलामुळे आपसूक कोणत्या तरी जनरल वाचकाच्या डोक्यात यावी, हे त्यांच्यातल्या लेखकाला थोडं फार का होईना समाधानाचंच ठरेल. त्या समाधानासाठीही ही छोटी नोंद.

श्री. दा. पानवलकर [१३ फेब्रुवारी १९२८ - १९ ऑगस्ट १९८५]

फोटो विजय तेंडुलकरांनी काढलेला असून
जया दडकर व म. द. हातकणंगलेकर यांनी संपादित केलेल्या
आणि आनंद अंतरकर यांनी 'विश्वमोहिनी'तर्फे
प्रकाशित (१३ फेब्रुवारी १९८७) केलेल्या पुस्तकातून
तो इथे चिकटवला आहे.