बेकार चित्रपट, चिकार वाद!

- आनंद मा्नवी

'पीके' या चित्रपटासंबंधीच्या वादावर टिप्पणी करणारा सच्चिदानंद शेवडे यांचा लेख [नाहक (?) वाद] तरूण भारत या बेळगावहून प्रसिद्ध होणाऱ्या मराठी वर्तमानपत्राच्या 'अक्षरयात्रा' (४ जानेवारी) पुरवणीत प्रसिद्ध झाला आहे. या चित्रपटात केवळ हिंदूंवरच जास्त 'प्रहार' करण्यात आले आहेत, असा एकूण लेखाचा सूर आहे. हा गैरसमज जास्त वाढू नये, यासाठी वाचकाच्या भूमिकेतून हे टिपण लिहिलं. अक्षरयात्रा पुरवणीच्या संपादकांशी यासंबंधी संपर्क साधला असता ते म्हणाले, ‘सध्या सदरांनी सर्व जागा व्यापली असल्यामुळं वाचकांच्या प्रतिसाद रूपातल्या लेखनाला पुरवणीत जागा देणं शक्य होत नाही.’ लेखातील आशयाबद्दल त्यांच्याशी बोलणं झालं नव्हतं, त्यामुळं त्यांचा नकार आशयासंबंधीचा नव्हता. जागेबद्दलच्या अडचणीमुळं ठरलेला एक संपादकीय नियम म्हणून त्यांची भूमिका समजून घेता येते. पण प्रतिसादाचा प्रयत्न त्या पुरवणीच्या कक्षेबाहेरही करता येऊ शकतो, असं वाटल्यामुळं 'रेघे'ला हा लेख पाठवत आहे.

(काही कारणामुळं एखाद्या ठिकाणी प्रसिद्ध न झालेलं कोणाचं लिखाण यापूर्वीही रेघेवर प्रसिद्ध केलेलं आहे, त्याला धरून ही नोंद होते आहे. मानवी यांचे आभार.)

पीके या चित्रपटाचं पोस्टर

या चित्रपटातील एका प्रसंगात, मुख्य पात्र असलेला हा परग्रहवासी 'पीके' चर्चमध्ये नारळ फोडून फुलं अर्पण करायला जाताना दाखवला आहे. देवळात पाहिलेलीच गोष्ट चर्चमध्ये तो करायला जातो, तेव्हा त्याला ख्रिश्चन मंडळी मूर्खात काढतात आणि त्याच्यासारख्याच माणसांमुळे जीझस ख्राइस्टला सुळावर जावं लागल्याचं सांगत त्याची खरडपट्टी काढतात. त्याच वेळी चर्चमधे ख्रिस्ताला वाइन अर्पण केली जात असल्याचं पीके पाहतो. मग वाइन विकत घेतो नि वाटेत भेटलेल्या एकाला, 'इथं भगवानाचं घर कुठाय' असं विचारतो. तो माणूस मुसलमान असतो आणि तो इलाकाही मुसलमानांचा असल्यामुळे मग त्याला मशिदीचा पत्ता दिला जातो. मग मशिदीत 'वाइन' अर्पण करायला जाणाऱ्या या 'पीके'ला अडवलं जातं आणि हे नापाक कृत्य करू पाहणाऱ्या त्याच्या पाठीमागे मुसलमान मंडळी तलवारी घेऊन लागतात. 

यावर असा युक्तिवाद केला जाईल की, हे एकटेदुकटे प्रसंग आहेत आणि एकूण मिळून हिंदू लोकांवरच टिकेचा मुख्य रोख आहे. शेवडे यांच्या लेखात अशा इतर धर्मांवरच्या टीकेच्या प्रसंगांचा उल्लेख टाळून हाच युक्तिवाद करण्यात आलाय. या चित्रपटातील मुख्य बुवाचे पात्रही पीकेच्या धर्माविषयीच्या प्रश्नांना उत्तरं न देता आपल्याच धर्मावर ‘प्रहार’ होत असल्याचा असाच युक्तिवाद करतं. पण त्या युक्तिवादामध्ये फारसे तथ्य नाही.

चित्रपटात एका मुस्लीम दहशतवादी संघटनेने घडवलेल्या रेल्वेस्थानकावरच्या बॉम्बस्फोटात पीकेचा (हिंदू) मित्र मारला जातो, असंही दाखवलं आहे. यावर समजा, एखाद्या मुस्लीम व्यक्तीने आक्षेप घेतला आणि म्हटलं की, ‘नुकतीच दहशतवादी हल्ल्यात शंभरहून अधिक मुस्लीम मुलं मारली गेली, त्यांचा उल्लेखही न करता केवळ मुस्लीमांच्या दहशतवादात हिंदू मेल्याचे चित्रण अयोग्य आहे. दहशतवाद केवळ मुस्लीम लोकच करतात काय? शिवाय त्यात मुस्लीमही मरतात त्यांचं काय?’ तर हा आक्षेप या संदर्भात हास्यास्पद ठरेल. कारण मुलं मारली जाण्याचा अतिशय भीषण प्रसंग पाकिस्तानात (शेवड्यांच्या भाषेत- ‘पापस्तान’) काही दिवसांपूर्वी वास्तवात घडलेला आहे आणि चित्रपटाचे कथानक भारतामध्ये, दिल्लीत वेगळ्या संदर्भात घडतं आहे, त्यामुळं इथं सार्वजनिक ठिकाणी मरणाऱ्यांमध्ये मुस्लीमही असले, तरी हिंदूच जास्त दिसतील, हे साहजिक आहे. असे त्या त्या ठिकाणचे संदर्भ लक्षात न घेता केलेली कोणतीही टीका गैरसमजांना खत घालणारीच ठरू शकते. भारतात रेल्वेस्थानकासारख्या सार्वजनिक ठिकाणी एखाद्या सर्वसाधारण दिवशी (विशिष्ट उत्सव वगैरे टाळून) जाऊन तपासणी केली, तर हिंदूच संख्येनं जास्त सापडतील, हे जितकं प्राथमिक तथ्य आहे, तितपतच प्राथमिक पातळीवर चित्रपटात आलेल्या हिंदूंवरच्या ‘टीके’चे प्रसंग संख्येनं जास्त आहे. 

२००७ साली ‘खुदा के लिए’ नावाचा एक पाकिस्तानी चित्रपट प्रदर्शित झाला होता, त्यात मुस्लीम धर्मावर टीका होती. चित्रपट म्हणून काही कमी-जास्त असेलही- तो आपला विषय नाही, पण हा चित्रपट ‘पीके’पेक्षा फारच जास्त प्रामाणिक हेतूने बनवलेला होता. तर, त्या चित्रपटात मुस्लीम धर्मावरच का टीका करण्यात आलेय, अशा प्रश्नाला अर्थ नसतो. एक तर, ते गोष्ट सांगणाऱ्याचं स्वातंत्र्य आहे आणि ज्या प्रदेशात, ज्या संदर्भांमध्ये गोष्ट घडतेय, त्यावरून त्यातला तपशील ठरणार हे साहजिक आहे. 

त्यामुळे एखादा परग्रहावरचा प्राणी भारतासारख्या देशात उतरला तर त्याला इथे कोणत्या धर्माचे प्राणी प्रामुख्याने भेटतील, इतपत प्राथमिक अंदाज बांधत कोणी कथा लिहिली, तर हिंदूच लोक या चित्रपटातल्या कथानकात जास्त का आहेत, हा मुद्दा उलगडू शकतो. आणि त्यानं भावना दुखावण्याचं काहीच कारण नाही. कारण मुळात चित्रपटात भावना दुखावण्याएवढं मूलभूत काही म्हटलेलंच नाही.

हा परग्रहावरचा, माणसासारखाच दिसणारा प्राणी (म्हणजे आमिर खान) पृथ्वीवर येतो नि एका महिलेकडून हात-हातात घेऊन तिला येणारी भाषा आपल्या मेंदूत फीड करून टाकतो. ही महिला भोजपुरी बोलत असल्यामुळे त्यालाही भोजपुरीच यायला लागते. विशेष म्हणजे सहा तासांमध्ये हात-हातात घेऊन भाषा शिकणारा हा एवढा बुद्धिमान प्राणी नंतर दुसऱ्या एखाद्या भाषेसंबंधी तसा प्रयत्न करत नाही. त्यामुळं बाकीची पात्रं प्रमाण हिंदी किंवा इंग्रजी बोलत राहिली, तरी हा भोजपुरीच बोलत राहतो. आणि शिवाय परग्रहावरून आल्यामुळं व्यक्तिमत्त्वाभोवती एक वलय आहेच. चेहऱ्यावरच्या भावभावना इथल्या लोकांपेक्षा वेगळ्या दाखवायचा प्रयत्न आहेच. मुळात चित्रपटातला बराचसा विनोद, हा असा चेहऱ्यावर वेगळ्या भावना आणि तोंडात भोजपुरी यांमधून आलेला आहे. ज्यांनी चित्रपट पाहिला असेल, त्यांनी तो सगळा भोजपुरी संवादांमध्ये असेल तर कसा वाटेल किंवा पीके या पात्राचे संवाद बाकीच्या पात्रांसारख्याच हिंदीत बोलले गेले तर कसं वाटेल, याची कल्पना करून पाहावी. संस्कृती-संस्कृतीत काही विरोध असतो, विरोधाभास असतो, निराळेपणा असतो. ह्या संस्कृतीतले नियम त्या संस्कृतीत हसण्याचा विषय ठरू शकतात. सध्या आपल्या देशातल्या मुख्य ग्राहकांना हसवण्यासाठी हिंदी चित्रपटांमधून व इतर मीडियामधून बिहार, यू.पी., लालूप्रसाद यादव, इत्यादींमधून ठसलेली भोजपुरीची ‘गावंढळ’ प्रतिमा ह्या अल्ट्रा-परकीय पात्रावर रुजवून झालेला विनोद ही चित्रपटाची मुख्य कळ आहे. ती वेळोवेळी दाबून लोकांना हसवण्याचा प्रयत्न आहे. त्यात मूळ मुद्दा ताकदीचा असण्याऐवजी ह्या विरोधाभासातील विनोदाचा खेळ जास्त आहे. विशेष म्हणजे उत्तर प्रदेश नि बिहार या राज्यांमध्येच तिथल्या सरकारांनी हा चित्रपट करमुक्त केला आहे. म्हणजे, त्यांनाही आपल्यावरचा विनोद योग्य वाटत असेल कदाचित. 

या चित्रपटाचा दिग्दर्शक असलेल्या राजकुमार हिरानी यांच्यासाठी अशा उथळ कसबी वापरण्याचे तंत्र नवे नाही. यापूर्वी ‘थ्री इडियट्स’मधे नाही का, एका गरीब मित्राच्या घरची परिस्थिती दाखवताना त्याच्या घरी चपात्या लाटणारी आई, बेडवर आजारी पडलेल्या बारक्या म्हाताऱ्या वडिलांच्या पाठीला खाज उठल्यावर, लाटण्यानंच पाठ खाजवते, आणि ती सगळी पात्रंही आक्रस्ताळेपणाने रडवेली झालेली असतात. ही अशी असंवेदनशील टिंगल आपल्याकडे विनोदाच्या नावावर खपवली जाते.

इतपत वरवरचा विनोद करणारा हा चित्रपट धर्मावरही वरवरचंच काहीतरी बोलू पाहतो. फक्त हिंदू नव्हे तर कुठल्याही धर्मावर तो असं वरवरचंच बोलतो. त्यामुळं पांढरी साडी घालून बसलेली हिंदू विधवा पाहिल्यावर पीके पांढऱ्या रंगाला दुःखाचा रंग समजतो. मग नंतर लग्नासाठी जाणाऱ्या पांढऱ्या पोशाखातल्या ख्रिश्चन तरुणीला दुःखी समजून तिच्याशी तसं कायतरी सांत्वनपर बोलायला जातो. मग ख्रिश्चनांमधे माणूस मेल्यावर काळे कपडे घालतात हे पाहून, काळ्या बुरख्यातल्या मुसलमान बाईला नवरा मेल्याबद्दल सांत्वनपर बोलायला जातो. ती-ती संस्कृती, धर्म, भाषा वेगवेगळ्या प्रदेशात कशी विकसित होते, समूहमन कसं घडतं,  यातले आपण तज्ज्ञ नाही. पण तरी या सर्वांमधलं वैविध्य एवढ्या वरवरच्या टिंगलीनं दाखवून देण्यातून वरवरच्या हसण्यापलीकडं काहीच होत नाही, एवढं आपल्याला कळू शकतंच. आणखी एक वेगळं उदाहरण द्यायचं तर, आपल्याकडे आफ्रिकेतली एखादी काळ्या रंगाची स्त्री दाखवली नि ‘ही किती सुंदर आहे ना’, असला संवाद टाकला की लोक हसणारच. कारण सध्या सौंदर्याचा रंग गोरा आहे. तो विविध जाहिरातींमधून आपल्याला सांगण्यात आलेला आहे. आणि आपल्याला भारतापुरतं जे बिहार-उत्तर प्रदेशाबद्दल वाटतं, ते जागतिक पातळीवर आफ्रिकेबद्दल वाटत असेल, असंही असेल. (पण अशा वेळी हिंदू संस्कृतीतल्याच द्रौपदीसारख्या स्त्रीचा कृष्णरंग आपण विसरतो. एवढंच काय, आपण स्वतः अमेरिका-युरोपच्या- म्हणजे तिथल्या बहुसंख्यांच्या तुलनेत काळेच ठरू, हेही विसरतो. मुळात रंगाचा नि भूगोल-हवामान यांचा संबंध असल्याचंही विसरतो. हे असं सोईसोईनं गोष्टी विसरणं गैरसमज जोपासण्यासाठी बरं असतं). 

बाकी धर्म, भाषा ह्या गोष्टींबद्दल इतपत वरवर कायतरी मांडणाऱ्या चित्रपटावरून आपल्या भावना दुखावल्या जात असतील, तर त्याही वरवरच्याच म्हणाव्या लागतील. त्या जितक्या वरवरच्या तितकीच चित्रपटावरची टीकाही वरवरची. भाषा हे माध्यम संवादापेक्षा विसंवादाला कसं उपयोगी पडू शकतं, याबद्दल काही लहान-मोठं शेरेवजा बोलण्याचा प्रयत्न या चित्रपटात आहे. खुद्द हा चित्रपट बोलण्याच्या भाषेचा आणि दृश्यांच्या भाषेचाही वापर पोकळ संवादासाठी करतो. धर्म-भाषा-संस्कृती यांबद्दलच्या अनेक मुद्द्यांवर बोलताना चित्रपट हे माध्यमही पोकळपणे वापरतो. या पोकळपणाबद्दल त्या त्या क्षेत्रातले तज्ज्ञ अभ्यासकच बोलू शकतील. आपण तर सामान्य प्रेक्षक-वाचक म्हणून हे टिपण लिहिलं. आणि आपल्यासारख्या सामान्य प्रेक्षकांमुळेच हा चित्रपट आत्तापर्यंतचा सगळ्यांत जास्त पैसे कमावणारा भारतीय चित्रपट ठरला आहे. त्यामुळेच चित्रपट बेकार असला तरी त्याच्यावर चिकार चर्चा होणं साहजिक आहे. पण असल्या बेकार-चिकारपणातून आपली अवस्था ‘बडा घर पोकळ वासा’ अशी (संख्येनं जास्त पण विचारांनी कमी) होत चाललेय की काय, अशी शंका कोणाला येणं अगदी शक्य आहे.

***

'रेघे'ची भर-

पी.के. पाहिलेला नाही, पण वरच्या लेखावरून अंदाज घेतला, तर -

वि. वा. शिरवाडकर यांच्या 'कल्पनेच्या तीरावर' या कादंबरीतला नायक नेपाळला जात असतो. पण काही विचित्र घडामोडींमुळे तो शशशृंग या अज्ञात देशामध्ये जाऊन पोचतो. तिथल्या नीतीनियमांच्या वेगळेपणानं चक्रावून जातो. तिथं जेवणं ही खाजगी बाब आहे, तर लैंगिक भूक उघडपणे बोलली जाते. शिवाय कोणी पार्टी केली, तर आपल्याकडे स्नेहभोजन होईल, तसं तिथं वेगवेगळे सुवासिक रुमाल आणले जातात आणि सगळे पाव्हणे त्यांचा वास घेतात, दाद देतात. असं काय काय या कादंबरीत आहे. (कादंबरीचा आणखी अंदाज येण्यासाठी प्रतिक्रियेमधील मजकूर पाहावा). पण त्यात तसा तीरावरच फेरफटका मारलाय, जास्त खोलात बुडी मारलेली नाही. तरी-

कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन । ७० रुपये