'इथे सत्याचा शोध संपतो': पण सुरू कुठं होतो?

पुणे: भिडे पुलावरून नारायण पेठेकडं येताना उजव्या बाजूला (फोटो: रेघ)

वरचं छायाचित्र २१ जून २०१६ रोजीचं आहे. त्या छायाचित्रातल्या बोर्डावरचं वाक्य वाचून तुम्हाला काय वाटलं? खुद्द सत्याचाच शोध जिथं संपलाय तिथं वाटण्यासारखं नक्की काही उरलंय का? आणि हा शोध सुरू कुठं झाला होता? पुणे शहरातल्या भिडे पुलाच्या एका बाजूला हा बोर्ड आहे, मधे काळी नदी वाहते, पुलाच्या त्या बाजूला डेक्कन बस-स्टँड आहे, त्याला लागून जंगली महाराज रोड, नंतर त्याला समांतर पलीकडं आहे तो फर्ग्युसन कॉलेज रोड, त्या रोडवरच 'टाइम्स ऑफ इंडिया' असं लिहिलेली एक इमारत आहे, तिथंच ऑफीस असलेल्या 'महाराष्ट्र टाइम्स' या मराठी वर्तमानपत्राची ही जाहिरात आहे. मग सत्याचा शोध तिथं संपतो की या बोर्डाजवळ?

'सत्य' हा शब्द पाहूनच थोडंसं गडबडायला झालं. या शब्दाचं वजन तर एवढं आहे की अख्ख्या देशाच्या बोधवाक्यातही तो आलेला आहे- 'सत्यमेव जयते': सत्याचाच विजय होतो. पण तरीही शब्दाचा अर्थ कळल्यासारखं वाटत नाही. तत्त्वज्ञानाचे अभ्यासक यावर जास्त बोलू शकतात, पण आपण असं कसं बोलणार. त्यामुळं स्वतःतच हा शब्द सापडतो का, असं म्हणून आपण रेघेच्या आतच 'सत्य' या शब्दाचा शोध देऊन पाहिलं. तर, स्वतःहून आपण हा शब्द वापरलेला सापडला नाहीच, हे साहजिक आहे. पण काही भाषांतरित नोंदींमधे हा शब्द होता, त्यातले काही दाखले असे:

'द हूट रीडर: संक्षिप्त प्रस्तावना' अशी एक भाषांतरित नोंद होती. 'द हूट'च्या संपादिका सेवंती नाइनन यांचा तो लेख होता. त्यातली दोन वेगवेगळी वाक्यं अशी:

“माध्यमं जे दिसतं ते सत्य म्हणून त्याचं वार्तांकन करतात. अशा वेळी बातमीच्या स्त्रोतातला कमकुवतपणा आणि बातमीदाराची विचारसरणी यांतून बातमीतलं सत्य व्यक्तिसापेक्ष बनतं”.

“सत्याला आकार देण्याची माध्यमांची ताकद पाहायची असेल तर एकाच बातमीची नोंद वेगवेगळी माध्यमं कशी घेतात याची तपासणी करण्यासारखा उत्तम मार्ग नाही”.

नंतर वसंत गुर्जरांच्या 'गांधी मला भेटला' या कवितेच्या न्यायालयीन खटल्यासंदर्भात एक नोंद होती, त्यात त्या कवितेतलं एक कडवं टाकलेलं, त्यात सत्याचा उल्लेख होता:

    गांधी मला

    वसंत दत्तात्रेय गुर्जरच्या १० x १२च्या खोलीत

    ६ x २ १/२च्या बाजल्यावर

    भारतीय जनतेच्या प्रतीकांत भेटला

    तेव्हा तो म्हणाला-

    सत्यापासून सौंदर्य वेगळे असू शकत नाही

    सत्य हेच सौंदर्य आहे. त्या सत्याच्या द्वारा मी सौंदर्य पहातो

    सत्याचा आग्रह ठेवल्यामुळेच तडजोड करण्यात

    असलेल्या सौंदर्याचे मोल जाणता येते

    सत्य हे वज्राहुनही कठोर आणि कुसुमाहूनही कोमल आहे

नंतर मग आणखी अलीकडंच काही महिन्यांपूर्वी 'ख़बर वहीं जगजानी हैं' अशी नोंद केलेली, त्यात अनिकेत जावरे यांच्या पुस्तकातला काही भाग अवतरणांमधे टाकलेला, त्यातले सत्याविषयीचे उल्लेख असे होते:

“अर्थातच वृत्तपत्रे आपण सत्यान्वेषी आहोत असे गर्वाने सांगणार; पण एका पी. साइनाथच्या 'व्हॉक्स पॉप्युली'मुळे सर्व वृत्तपत्रव्यवहार सत्यान्वेषी ठरत नाही. वृत्तपत्रातली भाषा हा वेगळा संशोधनाचा विषय आहे. त्यामुळे तिच्या मध्यमतेविषयी इथे फक्त इशारा करतो”.

“'सत्य', 'वास्तव', 'प्रत्यक्ष' या शब्दांचे त्यांच्या अर्थांशी असलेले संबंध बदलले आहेत”.

अर्थ बदललेत, असं म्हणतायंत हे इंग्रजी भाषेचे शिक्षक. पण मग देशाच्या बोधवाक्यात ज्याचा विजय होतोच असं म्हटलंय ते नक्की काय असतं? आणि त्या बोर्डाजवळ ज्याचा शोध संपलाय ते नक्की काय आहे? पुन्हा तोच गोंधळ होतोय, हा शब्दच एवढा जड आहे नि त्याचा अर्थच नीट माहीत नसल्यामुळं शोध काय घ्यायचा हा प्रश्न आपल्याला पडला. म्हणून मग किमान विशेषनामांचा शोध घेऊन म्हणून याच नोंदीत वरती उल्लेख आलेली दोन विशेषनामं पुन्हा रेघेवरच शोधली- 'महाराष्ट्र टाइम्स' आणि 'पी. साइनाथ', तर मग 'सेन्सॉरलेली मनं : अर्थातच, दुसरी बाजू लोकांना कशाला कळावयास हवी?' या नोंदीतलं एक अवतरण समोर आलं. हे अवतरण पी. साइनाथ यांच्या 'मास मीडिया: मासेस ऑफ मनी' या लेखातलं (द हिंदू, ३० नोव्हेंबर २००९) होतं:

'लोकमत' या आघाडीच्या मराठी दैनिकात १० ऑक्टोबर २००९ रोजी प्रसिद्ध झालेल्या एका बातमीचं शीर्षक पुढीलप्रमाणे होतं: 'तरुण तडफदार नेतृत्व : अशोकराव चव्हाण'. त्या वर्षीच्या विधानसभा निवडणुकांचा मतदान दिवस सुरू होण्यापूर्वी ७२ तास आधी छापून आलेला हा मजकूर. हा मजकूर त्या दैनिकाच्या 'विशेष प्रतिनिधी'नं लिहिल्याचा उल्लेख होता, म्हणजे ती बातमी होती, असा अर्थ. केवळ काही महिन्यांच्या कारकिर्दीत मोठं यश संपादन केल्याबद्दल महाराष्ट्राच्या तत्कालीन मुख्यमंत्र्यांवर स्तुतीसुमनं उधळणारा हा लेख होता. त्याच दिवशी हाच लेख, त्यातला प्रत्येक शब्द जसाच्या तसा, 'महाराष्ट्र टाइम्स' या दुसऱ्या एका आघाडीच्या मराठी दैनिकातही छापून आला. फक्त दोन वेगवेगळी मनं पण विचार एकच, असं काही हे आहे काय?

सत्यावर दावा सांगण्याएवढी रेघेची पोच नसल्यामुळं आपण त्या शब्दाच्या अर्थाविषयी स्वतःच्या बळावर काही बोलू शकलो नाही. आपण फक्त समोर दिसलेल्या बोर्डाचा फोटो काढला आणि असलेले दुसऱ्यांचे शब्द परत चिकटवले. यातून आपल्याला तीन मुद्दे परत थोडे लक्षात आले:

• नाइनन यांनी म्हटल्याप्रमाणे 'सत्याला आकार देण्याची माध्यमांची ताकद पाहायची असेल तर एकाच बातमीची नोंद वेगवेगळी माध्यमं कशी घेतात याची तपासणी करण्यासारखा उत्तम मार्ग नाही'. मग निवडणूक प्रचाराचा भाग म्हणून एकच लेख 'लोकमत' व 'महाराष्ट्र टाइम्स' या दोन वर्तमानपत्रांमध्ये जसाच्या तसा 'विशेष प्रतिनिधी'च्या नावानं कसा छापून आला, ते आपल्याला पी. साइनाथ यांनी सांगितलं. म्हणजे सत्याला कसा आकार देता येतो, ते आपल्याला कळलं.
• गुर्जरांना भेटलेले गांधी म्हणतात तसं, सत्याचा आग्रह ठेवल्यामुळेच तडजोड करण्यात असलेल्या सौंदर्याचे मोल जाणता येतं. त्यामुळं पहिला मुद्दा ही सुंदर तडजोड असेल, तर त्या सौंदर्याचा एक भाग म्हणजे नोंदीच्या सुरुवातीला चिकटवलेला बोर्डावरचा मजकूर.
• जावरे म्हणतात तसं, 'सत्य', 'वास्तव', 'प्रत्यक्ष' या शब्दांचे त्यांच्या अर्थांशी असलेले संबंध बदलले आहेत. त्यामुळं मग आग्रह कशाचा धरायचा असा अनुत्तरित प्रश्न लटकत राहाणार.

मोरंग एक्सप्रेस: मुख्य ऑफीसबाहेरची भिंत दिमापूर (फोटो: रेघ)

तत्त्वज्ञानाशी संबंधित लोक या प्रश्नावर कदाचित काही बोलू शकतील. आपण माध्यमं-जाहिरात-बोर्ड इतपत पातळीवरून बोलू. समोर दिसतंय ते तसंच्या तसं पाहणं/ पाहण्याचा प्रयत्न हा एक अर्थ 'सत्य' या शब्दाशी जोडलेला असावा, असं जनरल माहितीवरून कळतं. त्यामुळं एखाद्या वर्तमानपत्राला त्याच्याशी जवळीक सांगावीशी वाटणं आश्चर्याचं नाही. उदाहरण म्हणून नागालँडमध्ये दिमापुरात मुख्य ऑफीस असलेल्या 'द मोरंग एक्सप्रेस' या वर्तमानपत्राची (मास्टहेडखाली नोंदवली जाणारी) टॅगलाइन पाहता येईल: 'द पॉवर ऑफ ट्रुथ'. 'सत्य' या शब्दाला इंग्रजीत 'ट्रुथ' असं या नोंदीपुरतं मानायला हरकत नसावी. म्हणजे इथंही या वर्तमानपत्रानं सत्याशी संबंध सांगितलाय, पण इथला अर्थ प्रवाही आहे तसा. या वर्तमानपत्राच्या मुख्य ऑफीसबाहेर जो बोर्ड लावलाय त्यात म्हटलंय की 'सत्तेसमोर सत्य बोला'. शिवाय 'मोरंग एक्सप्रेस'चे तरुण संपादक अंकुम लोंगचारी वर्तमानपत्राची ओळख करून देताना लिहितात: "'गुणात्मक आणि शोधक' स्वरूपाचं '(योग्य) पद्धतीवर आधारलेलं वार्तांकन' उपयोगात आणून वस्तुस्थितीशी सुसंगत विश्लेषण करणं, व त्यासोबत 'सत्या'चं वार्तांकन करणं, हा आमचा गाभा आहे." म्हणजे त्यांनी सत्याचा साधारण एक 'दिसतं ते जसंच्या तसं' असा अर्थ घेतलेला असावा. शिवाय मुळात सत्तेला सत्य सांगण्याचा हा त्यांचा 'प्रयत्न' असल्याचं त्यांनी ओळखीमध्ये पुढं म्हटलेलं आहे. म्हणजे एक प्रक्रिया म्हणून 'सत्य' हा शब्द वापरलेला दिसतो. त्यामुळं शोध सतत सुरू राहण्याची शक्यता तरी असते. २००५ साली सुरू झालेलं हे वर्तमानपत्र मुख्यत्त्वे नागालँडमधील वाचक डोळ्यासमोर ठेवून काम करणारं आहे. तर या वर्तमानपत्रातून आपल्याला कळणारं 'सत्य' अनेकदा 'राष्ट्रीय' प्रसारमाध्यमांमधून लादल्या जाणाऱ्या 'सत्या'पेक्षा वेगळं असतं. त्याच्याही बाजू तपासणं, हा पुन्हा मुद्दा आहेच. पण तरी भारत देशाच्या पश्चिम किनाऱ्यावर मुख्य कचेरी असलेलं एक मराठी वर्तमानपत्र स्वतःच्या 'इथे सत्याचा शोध संपतो' असा दावा करतं, तेव्हा त्याच देशाच्या पूर्वेकडं टोकाला मुख्य कचेरी असलेलं एक वर्तमानपत्र तुलनेनं प्रवाही अर्थानं 'सत्य' हा शब्द वापरू पाहतंय, याची आठवण आली म्हणून नोंद केली. (शिवाय नागा मंडळींना भारताच्या 'सत्यमेव जयते'विषयी शंका वाटते, हेही ओझरतं कारण या नोंदीला आहे. पण त्या मुद्द्याची गुंतागुंत प्रचंड आहे नि ती या नोंदीत थोडक्यात गुंतवणं बरोबर वाटलं नाही. तरीही, तिथल्या लोकांशी बोलून जाणवलेलं 'सत्य' या नोंदीच्या शेवटी फिक्या अक्षरात शेवटी नुसतं ओझरवल्याशिवाय राहावलं नाही.)