एक
लेखक-व्यक्ती म्हणून भालचंद्र नेमाडे कसे वागतात, त्यांनी लिहिलेल्या कादंबऱ्या व कविता कशा आहेत, त्यांची लेख स्वरूपातली नि भाषणं-मुलाखती यांमधली समीक्षा किंवा शेरेबाजी कशी आहे, साहित्य अकादमीसारख्या काही संस्थांमधे ते धुरीण राहिलेले आहेत किंवा आणखी कुठे अजूनही असतील तर तिथे त्यांचं काम कसं परिणामकारक राहिलं- असे काही स्तर इथे आहेत. असे कमी-अधिक स्तर प्रत्येकच व्यक्तीबाबत असत असावेत, पण प्रत्येक व्यक्ती इतकी प्रसिद्ध नसते, इतकी प्रकाशात नसते, त्यामुळे हे स्तर सतत सार्वजनिक पातळीवर मिसळले जात नाही. नेमाड्यांच्या बाबतीत (मराठी साहित्याच्या आणि आता अलीकडच्या काळात मराठी वर्तमानपत्रं व टीव्ही इत्यादींच्या अवकाशापुरतं) हे सतत होताना दिसतं. त्यांचा प्रभावही असाच विविध स्तरांवरचा आहे. आपली नोंद मुख्यत्वे दुसऱ्या- समीक्षा, शेरेबाजी या- स्तरासंबंधीची आहे.
कोणाशी/अनेकांशी ते व्यक्तीशः प्रेमळपणे, मोकळेपणाने वागलेले असतील, मग त्याचा प्रभाव म्हणून संबंधित व्यक्ती त्यांच्या शेरेबाजीलाही त्या प्रेमळपणाचा भाग म्हणून समजून घेते. नेमाडे दीर्घ काळ प्राध्यापक राहिलेले असल्यामुळे कुठे कुठे विद्यार्थी पसरलेले असतात, ते आपापल्या अनुभवानुसार नेमाड्यांकडे गुरू म्हणूनच पाहत राहतात. कोणाला त्यांच्या कविता-कादंबऱ्यांमध्ये गुण दिसलेले असतात, मग शेरेबाजीकडे तात्पुरतं दुर्लक्ष करणं रास्त वाटतं. साहित्य अकादमीसारख्या संस्थेच्या उपक्रमांचं विकेंद्रीकरण करण्यात त्यांचा हातभार असेल, मग त्याचा प्रभाव पडून विकेंद्रीत अवकाशातल्या व्यक्तींना काहीएक किमान कृतज्ञता वाटत राहते. (हे अर्थातच आपण थोडे अंदाज आणि थोडी प्रत्यक्षातली निरीक्षणं नोंदवतो आहोत. या गोष्टींना काही आकडेवारी किंवा तसं मोजमाप नसतं).
काही ठिकाणी मानापमानामुळे नेमाड्यांवर वैयक्तिक चिखलफेकही होते, किंवा सगळंच राजकारण आहे- ज्ञानपीठ पुरस्कारही लॉबिंगने मिळाला, त्यांचं सगळं साहित्य पोकळ आहे, इत्यादी. यात बरेच वैयक्तिक संबंधांचे संदर्भ असतात, अनेक लोक आधी त्यांच्याशी ओळख असल्याचं वारंवार सांगून काही दाखवू पाहत असतात, पण मग मानापमान झाल्यावर नेमाड्यांचं पूर्ण साहित्य पोकळ असल्याची भाषणं करतात- असा एक सांस्कृतिक केंद्रांमध्ये कायमच दिसणारा भागही यात आहे. पण आपण तो सोडून देऊ. हा शेवटी ज्याच्यात्याच्या स्वभावाचा आणि समजुतीच्या मर्यादेचाही भाग राहत असावा. कोणी कुठे लॉबिंग केलं, इत्यादी सगळं गॉसिप म्हणून मजेशीर वाटतं, पण केवळ आपल्याला न पटणाऱ्या, किंवा आपल्या जास्त जवळ नसलेल्या, किंवा आपल्यासारखी जाणीव नसलेल्या व्यक्तीला काही मिळालं की त्याबद्दल आपण कुत्सितपणेच बोलायचं, असाही प्रकार दिसतो. नेमाड्यांच्या शेरेबाजीत, त्यांच्या सार्वजनिक वक्तव्यांमधल्या विरोधाभासात अहंकार आहे, अनेकदा अप्रामाणिक अपमानही त्यात केला जातो, पण खास सांस्कृतिक केंद्रांमध्ये आढळणाऱ्या कुचकेपणापेक्षा नेमाड्यांचा विरोधाभास आणि शेरेबाजी वेगळ्या प्रकारचे आहेत. किंबहुना, कुठल्याही लोकप्रियतेला अनेक कारणं असतील, तसं नेमाड्यांच्या लोकप्रियतेचं एक कारण कदाचित हेही असावं. मराठी साहित्यातल्या अभिव्यक्तीचं विकेंद्रीकरण झालं, त्याच काळात नेमाड्यांची लोकप्रियता वाढत गेलेली आहे. आणि आता ते स्वतःच केंद्रस्थानी आलेले आहेत ('जर्नल ऑफ पोस्टकलोनिअल रायटिंग' या नियतकालिकाच्या ऑगस्ट २०१७च्या अंकात प्रकाशित झालेल्या मुलाखतीत त्यांनीही हे मान्य केल्याचं दिसतं. मग त्यावर आपण कोणते उपाय करतो, याची काही माहितीही ते देतात. शिवाय, 'द हिंदू' या वर्तमानपत्राला जुलै २०१०मध्ये दिलेल्या मुलाखतीत त्यांनी 'नेमाडपंथी' असा शब्दच आता रुजलेला असल्यामुळे आपली जबाबदारी कशी वाढलेय, असाही उल्लेख केलेला दिसतो!). बाकी, कोणत्याही पुरस्काराच्या काही मर्यादा राहतातच. त्या स्वीकारून त्याला तितपत महत्त्व द्यावं किंवा अजिबात देऊ नये. रेकॉर्ड असेल तर त्यासह टीकाही करावी. किंवा साहित्यिक गुण-दोष हवे तितक्या तीव्र भाषेत नमूद करणंही ठीक. अगदी कोणाचं काहीच लिखाण न आवडणंही शक्य. पण नेमाड्यांना काही मिळालं, एवढ्याचंच वाईट वाटत असेल, तर ते ठीक वाटत नाही.
पण नेमाड्यांवर टीका करणारे अर्थातच विविध प्रकारचे आहेत. त्यातले काही रास्तपणे आणि समंजपणे टीका करत आले असले, तरी त्यांना कधीच काही नीट उत्तरं दिली गेली नाही. नेमाडेप्रणित देशीवादी मांडणीबद्दल कितीही मोकळेपणाने कोणी प्रतियुक्तिवाद केला, तरी तो पोकळीत निघून जातो- अशी परिस्थिती आजूबाजूला दिसते. अशा सगळ्या वातावरणात आपण आणखी एका नोंदीची भर घालावी का, असा प्रश्न होता. पण आपल्या आजूबाजूला घडणाऱ्या काही अगदीच थोड्या घटनांविषयी आपण इथे नोंदी करत असतो, तसंच घटना किंवा घटित म्हणून याकडे पाहून नोंद करावी, असं वाटलं.
दोन
वरच्या मुलाखतीत एक प्रश्न असा आहे: ‘हिंदू’चा पहिला भाग वाचल्यानंतर ज्या वेगवेगळ्या प्रतिक्रिया येत गेल्या त्या पाहता तुम्ही ज्या व्यापक पद्धतीने ‘हिंदू’ ही संकल्पना वापरताय, ती समजून घ्यायला वाचक कमी पडतायत, ते फारच संकुचित पद्धतीने त्याकडे पाहतायत असं नाही का वाटत?
म्हणजे नेमाडे कमी पडत असतील ही शक्यता यात गृहितही धरलेली नाही. किंवा कोणी त्यांच्या 'हिंदू' संकल्पनेवर आक्षेप घेतला, तरी त्याला उत्तर देण्याच्या खटपटीत पडण्याऐवजी संबंधितांची समजूत कमी असल्याचं गृहित धरायचं. त्यामुळेच नेमाड्यांचं यावरचं उत्तरही वेळोवेळी उगाळून झालेलंच आहे आणि त्यात आधी नोंदवलेला आत्मकेंद्रीपणा आहेच: "हो, तसं असू शकेलही. पण तेही फ्रीडम आपण त्यांना दिलं पाहिजे. आपल्याला पाहिजे तसा रिस्पॉन्स सगळ्यांकडून मिळाला नाही तरी त्यांचं त्यांना हवं तसं इंटरप्रिट करायचं फ्रीडम आहेच. आपल्याकडे काही अशी अ‍ॅक्टिव्ह मंडळी आहेत, ती चुकीच्या मूल्यांना फॉलो करत असतात. त्यातून मग ती काहीतरी वेगळे अर्थ काढत असतात. आपण म्हणतो त्यापेक्षा वेगळ्या अर्थाचं काहीतरी त्यांना दिसत असावं. पण माझ्या मते, हिंदू हा अगदी अफगाणिस्तानापासून ते ब्रह्मदेशापर्यंत पसरलेला सांस्कृतिक प्रदेश आहे. यात आधी दोन-तीनच देश होते. आता चार-पाच वेगवेगळे देश झालेले आहेत. पुढे आणखीनही पाच-पंचवीस होतील. तरी पण हे सगळे हिंदूच आहेत. या सगळ्यांना मिळून मी ‘हिंदू’ असा शब्द वापरतोय. त्याच्याशी धर्माचा संबंध नाही. या उपखंडातील सगळे धर्म मी ‘हिंदू’चाच एक भाग मानतो. बौद्ध धर्म म्हणा, जैन धर्म म्हणा, हे आपल्याच मातीतून जन्मलेले धर्म आहेत. नावं वेगवेगळी दिलेली आहेत. काही परक्या लोकांनी दिलीत, काही आपली स्वत:ची आहेत. काही शाक्य वगैरे लोकांची नावं तर हेटाळणीपूर्वकच होती. हे सगळे आपल्या भूमीचे उद्रेक आहेत. त्यामुळे मग आपण ‘हिंदू’ ही संकल्पना त्या अर्थाने अत्यंत उदार, व्यापक स्वरूपात घ्यायला हवी असं मला वाटतं. हा अर्थ जे संकुचित करू पाहतायत, त्यांच्याकडे आपण जरा सहानुभूतीनेच पाहावं लागतं. काय आहे की, त्यांना वाटतंय- त्याचं म्हणणं बरोबर आहे. पण ते चुकतायत. कधीतरी ते नीट मार्गावर यायला हवे आहेत."
 |
| नव-अनुष्टुभ, मे-जून २०१८ |
नव-अनुष्टुभमधल्या या लेखाचा शेवट असा आहे: "हा नुसता सैद्धांतिक किंवा करिअरिस्ट मुद्दा नसून काय प्रकारच्या व्यवस्थांमध्ये आपण जगतो आणि त्या व्यवस्था तुमचं, तुमच्या सामाजिक-व्यावसायिक शक्यतांचं काय करतात हा खरा यक्षप्रश्न आहे. या प्रश्नांचं उत्तर आपल्याला प्रामाणिकपणे देता आलं नाही, तर विक्रम-वेताळाच्या गोष्टीत सांगतात तशी आपल्या डोक्याची शंभर शकलं होऊन आपल्याच पायाशी लोळतील." लेखात बरेच मुद्दे उत्तेजित विधानांच्या स्वरूपात आलेले आहेत. सुरुवातीला राजकारण आणि विचारवंतांचं राजकारण असा भेद लेखिकेने केला असला, तरी पुढे सरकारकडून काही अपेक्षाही केल्या आहेत, आर्थिक रचनांबाबत निराशाही व्यक्त केली आहे, शाळेच्या भाषिक माध्यमांपासन इतर विविध मुद्द्यांवर उत्कट भावूक विधानंही आहेत. पण हे कोणत्याही सर्वसामान्य माणसाला भेडसावणारे प्रश्न आहेत. ते नुसते थोड्या परिभाषेसह नोंदवून 'देशीवाद' होतो का? आणि या प्रश्नांची उत्तरं शोधणं लेखिकेला अपेक्षित असताना स्वतः मात्र त्यांनी तसा प्रयत्नही केलेला नाही. स्वाभाविकपणे ती शंभर शकलं या लेखातच पाहायला मिळतात. हेच नेमाड्यांच्या मुलाखतींमध्ये आणि त्यांच्या निमित्ताने होणाऱ्या विविध चर्चांच्या रूपातही पाहायला मिळतं.
उदाहरणादाखल: ‘पाञ्चजन्य’ या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या हिंदी मुखपत्रात मार्च २०१५मध्ये आलेली नेमाड्यांची मुलाखतही आपल्याला वाचायला मिळते. वास्तविक, ‘देशीवाद: राष्ट्रवादाला आणि एकूणच अस्मितावादी राजकारणाला समर्थ पर्याय’ अशा शीर्षकाच्या लेखाला ही संपूर्ण मुलाखत आपोआपच छेद देणारी आहे. ‘मातृभाषेत प्राथमिक शिक्षण’, ‘स्वातंत्र्यानंतर हिंदी राष्ट्रभाषा करणं’, ‘भारतातले सगळेच हिंदू असणं’, असे अनेक मुद्दे यात आहेत. प्रश्नकर्त्याची आणि नेमाड्यांची या मुद्द्यांवर सहमती असल्याचं त्यातून दिसतं. त्या सहमतीचे आधार वेगवेगळे आहेत की सारखेच आहेत, हे काहीच स्पष्ट होत नाही. देशीवादाचा वापर राष्ट्रवादी अस्मितेच्या राजकारणासाठी कसा केला जाऊ शकतो, याचं उत्तम उदाहरणच या मुलाखतीत मिळतं. नेमाड्यांची स्वतःची आत्तापर्यंत इतरत्र व्यक्त झालेली मतं (त्यांची साहित्यिक अभिव्यक्ती) राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या विचारांशी मिळतीजुळती आहेत, असं सदर वाचकाला वाटत नाही. (शिवाय, संघाच्या मुखपत्राशी बोलण्याचा त्यांचा निर्णय आत्तापुरता बाजूला ठेवू. ती वैयक्तिक निवड आहे, संवाद करणं रास्त वाटणं शक्य आहे, असं तात्पुरतं म्हणू. पण त्या-त्या अवकाशात काय बोललेलं कसं सादर होऊ शकतं किंवा आपल्याला मुळात काय कसं बोलायचंय, याचं भान आवश्यक आहे, असं वाटतं). पण नेमाड्यांना अपेक्षित असलेला भूसांस्कृतिक देशीवाद (किंवा त्यांचा ‘हिंदू’ शब्दाचा अर्थ) आणि संघाचा धार्मिक राष्ट्रवाद यात नक्की कोणता भेद आहे? तो पुरेसा स्पष्टपणे मांडला गेला आहे का? नसेल, तर देशीवाद पटलेल्यांनी तशी स्पष्ट मांडणी करायला नको का? राष्ट्रवादाला देशीवाद हा पर्याय आहे, असं ढोबळपणे म्हटल्यामुळे हे काम होईल की, दोन्हीतल्या कथित भिन्न तपशिलांची स्पष्ट मांडणी करावी लागेल? तसं न करता ‘राजकीय देशीवाद’ आणि ‘सांस्कृतिक देशीवाद’ अशी सोपी विभागणी करणं घातक वाटतं. संस्कृती रूढ अर्थानेही राजकारणाशिवाय उभी असते, असं काहीतरी भयंकर गृहितक यामागे असल्यासारखं दिसतं. हे गृहितक किती घातक आहे, यासाठी ‘पाञ्चजन्य’मधली मुलाखत वाचावी.
आणखी एक उदाहरण: "या नियतकालिकाच्या प्रकाशनार्थ महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ यांच्याकडून अनुदान मिळाले आहे. असे असले तरी या नियतकालिकातील विचारांशी मंडळ व राज्य शासन सहमत असेलच असे नाही", अशी ओळ 'नव-अनुष्टुभ'च्या अंकात सुरुवातीला तळामधे असते. तर, मे १९६०मध्ये महाराष्ट्र राज्याची निर्मिती झाली, मग सुरुवातीच्या उत्साहात, यशवंतराव चव्हाण मुख्यमंत्री असताना, चांगल्या उद्देशाने 'साहित्य आणि संस्कृती मंडळा'ची स्थापना झाली, त्यात परदेशातल्या महत्त्वाच्या ग्रंथांची मराठीत भाषांतरं करून घेणं, मराठी साहित्यातल्या ग्रंथांना व नियतकालिकांना अनुदान देणं, अशी उद्दिष्टं ठेवण्यात आली. यातली काही सुरुवातीला पूर्णही झाल्याचं दिसतं. नंतर गोष्टी बऱ्याच संथ झाल्या. तरीही, अनेक नियतकालिकांना हे अनुदान मिळतं, ते ठीकही आहे. अलीकडे, नामदेव ढसाळांचं समग्र साहित्य, कृष्णराव अर्जुन केळूसकरांचं समग्र साहित्य- असेही काही प्रकल्प या मंडळाने पूर्ण केल्याचं दिसतं. यात मर्यादा नाहीत असं नाही. पण लोकशाही आणि पक्षीय राजकारणातल्या सगळ्या गुंतागुंतीसह ते राजकारण आणि साहित्य-संस्कृती यांच्या परस्परसंबंधाचा आणि कदाचित परस्परप्रभावाचा हा एक छोटा, ठळक दिसणारा दाखला नोंदवला. याहून सूक्ष्म स्तरावर आणखी सापडेलच. पण तो वेगळा विषय होईल.
मानवी व्यक्तींचं परस्परसंबंधांचं राजकारण, मानवी समूहांचं परस्परसंबंधांचं राजकारण, या सगळ्यातूनच राजकीय पक्षांच्या राजकारणापर्यंतचा प्रवास होत असेल, हे काहीच विचारातही न घेता विचारवंतांचं राजकारण अधिक मार्गदर्शक असल्याचं विधान 'नव-अनुष्टुभ'मधल्या लेखात केल्याचं दिसतं. याने काय होणार? एकंदर मानवी व्यवहारांच्या प्रवाहातून साहित्य-संस्कृतीचा प्रवाह असा वेगळा काढता येतो का? शेती, जेवणखाण, शाळा-कॉलेजांमधलं शिक्षण, कपडालत्ता, लैंगिक संबंध, उद्योगधंदे- अशा सगळ्या मानवी व्यवहारावर कशाचा प्रभाव पडत असतो, हे अशा सोप्या विभागणीतून समजून तरी घेता येईल का? मानवी व्यवहारांसारखंच पक्षीय राजकारण आदर्श नसतं, सगळं क्रौर्य, खोटेपणा, चढाओढ त्यात येणार. पण म्हणून त्यापासून साहित्य-संस्कृती नि तिचं राजकारण वेगळं असतं, असं मानणं ठीक वाटत नाही. साहित्य-संस्कृतीतही क्रौर्य, हिंसा, चढाओढ राहतच असते. उलट, विचारवंतांच्या, साहित्य-संस्कृतीच्या प्रवाहाचा सोयीस्कर वापर पक्षीय राजकारणाच्या प्रवाहाद्वारे कसा होऊ शकतो, याचा एक दाखला 'पाञ्चजन्य'मधल्या मुलाखतीत मिळतो.
विरोधाभास आपल्या जगण्यात असतो, वागण्यातही असतो. पण सार्वजनिक पातळीवर बोलताना-लिहिताना आपण त्या-त्या वेळी वाट्टेल तसं विरोधाभासीच बोलत राहणं, रेटत राहणं ठीक नसावं बहुधा. त्याने काहीसं ढोंग निर्माण होण्याची शक्यता राहते. उदाहरण म्हणून वर उल्लेख आलेल्या मुलाखतीतलं आणखी एक प्रश्नोत्तर पाहावं.
प्रश्न: आणखी एक निरीक्षण असं आहे की, तुमच्या आधीच्या कादंबऱ्यांपेक्षा ‘हिंदू’मधील स्त्रीव्यक्तिरेखा अधिक प्रभावी आहेत. किमान पहिल्या भागामध्ये तरी हे जाणवतं की, यातल्या स्त्रीव्यक्तिरेखा अगदी ठळक आहेत.. काही अस्सल भारतीय स्त्रीत्वाचा नमुना म्हणता येतील अशा आहेत.उत्तर: हो, आधीच्या कादंबऱ्यांमध्ये स्त्रीव्यक्तिरेखा काहीशा दुय्यम म्हणाव्यात अशा होत्या. याचं कारण कदाचित आधीचे नायक बॅचलर होते. त्या कादंबऱ्यांच्या थीममध्ये ते बसत नव्हतं. म्हणजे आता ‘कोसला’चं पहा. तिथे बॉईज होस्टेलभोवतीच बहुतेक सगळं कथासूत्र फिरत असल्याने तिथं स्त्रियांचा फारसा काही संबंध येऊ शकत नव्हता. त्यामुळे पांडुरंग सांगवीकरचा स्त्रियांशी संबंध तिथे फक्त त्यांच्याविषयीची त्याची निरीक्षणे नोंदवण्यापुरताच येतो. उदाहरणार्थ, वर्गातल्या मुली बघून तो म्हणतो, ‘यांना चित्रविचित्र नवरे मिळतील. यांना मुलं होतील, पण आपल्याला काहीच होणार नाही.’ नंतरच्या ‘बिढार’, ‘जरीला’ वगैरे चतुष्टय़ामध्येही विशेषकरून काऱ्या लोकांचंच सगळं असल्यामुळे तिथेही स्त्रीव्यक्तिरेखा फारशा ठळकपणे येऊ शकत नव्हत्या. पण आता ‘हिंदू’ची जी काही अनेक आशयसूत्रं आहेत, त्यापैकी एक मातृसत्ताक पद्धतीकडे पुन्हा जाण्याचा प्रयत्न करणे, हे असल्यामुळे यापुढच्या भागांमध्येही वेगवेगळ्या स्त्रीव्यक्तिरेखा ठळकपणे आलेल्या दिसतील. मुळात मानवी संस्कृतीमध्ये मातृसत्ताच होती. नराचा संबंध फक्त बीजधारणेपुरताच होता. नराची निवडही स्त्रीच करू शकत होती. निसर्गात कायमच हे आपल्याला दिसून येतं. ते एक तत्त्व म्हणून मला महत्त्वाचं वाटतं. तर आता ‘हिंदू’च्या चारही भागांमध्ये हे एक मध्यवर्ती सूत्र आलेलं आहे, की मातृसत्ताक अशा पद्धतीचं जे काही हिंदुत्व असेल त्याच्याकडे ही कादंबरी नेते. पहिल्या भागात नुसती सुरुवात आहे याची. पण पुढच्या भागांत ते अधिकाधिक स्पष्ट होत जाईल. दुसऱ्या भागातही आर्किओलॉजिस्ट असलेला नायक अनेक देशांमध्ये आर्किओलॉजीच्या अभ्यासाच्या निमित्ताने जेव्हा जातो तेव्हा त्याला असं दिसतं की, सगळीकडेच बायकांना वाईट दिवस येत चाललेत. एकीकडे सुधारणा होत असताना दुसरीकडे स्त्रियांची परिस्थिती मात्र अधिकाधिक बिघडताना दिसते आहे. मानवी उत्क्रांतीमध्ये बायकांचे वाईट दिवस येणं हे त्याला खटकत राहतं. कधीतरी ते उघड केल्याशिवाय आणि मातृसत्ता पुन्हा रिस्टोअर झाल्याशिवाय जगातले स्त्रियांचे प्रॉब्लेम्स कमी होणार नाहीत अशा निष्कर्षांपर्यंत तो येतो.
आधीचे नायक बॅचलर होते, मग 'हिंदू'चा नायक खंडेराव बॅचलर नाहीये का? तोही बॅचलरच आहे, मग हे कारण कशाच्या आधारावर दिलं? मुलाखतीत लगेचच ते निदर्शनासही आणून दिलं गेलं नाही. शिवाय, बॅचलर पुरुषांच्या आयुष्यात प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष रितीने स्त्रिया नसतात की काय? की, 'भारतीय स्त्री'चा आपला साचा सापडेपर्यंत पुरुष लेखकाने स्त्री-पात्रांची दखल घ्यायची नसते? (याचा अर्थ कादंबरीत पुरुष किंवा स्त्री पात्रं असावीत किंवा नसावीतच, किंवा ती अमुक अशीच असावीत, त्यांनी अमुक असंच वागायला हवं, असा आग्रह नाही. पण इथे मुलाखतीत दिली जाणारी कारणं सुसंगत नाहीत. शिवाय, भारतीय स्त्री- या साच्यावर कोणाला वेगळंच बोलावं लागेल). दुर्दैवाने नेमाड्यांची उत्तरं इतकी सरसकट विधानं करणारी आहेत की त्यावर आणखी युक्तिवादही अशक्य होतो, कंटाळवाणा होतो, असं वाटतं. (त्यात पुन्हा 'हिंदुत्व' हा शब्दही वापरून टाकलेला आहे. तो शब्द कोणत्या राजकारणातून निपजला आणि वास्तवातल्या सामायिक तरीही बहुप्रवाही हिंदू जाणिवांशी त्याची सांगड घातलेली तुम्हाला हवी आहे का, याचा काही विचारही नाही).
 |
| ललित, जून २०१५ |
खंडेरावाची द्विधा हीच नेमाड्यांच्या देशीवादाची द्विधा आहे, असं वाटतं. वास्तविक, त्यातल्या देशीवादी मांडणीने दुसरी निवड केलेली आहे. वर्तमानाच्या वास्तवात पाय न बुडवता आपल्या देशी सांस्कृतिक वारशाबद्दल भावूकतेने किंवा दुराभिमानाने बोलणं, एवढाच उपाय त्यात सुचवलेला आहे. या सगळ्या संस्कृतीला वर्तमानात कशाला सामोरं जावं लागतंय, तरीही त्यातून काही मार्ग असतात का, यातून काय पेच निर्माण होतात, याची दखल घ्यायचा प्रश्न नाही. (रेघेवर काही महिन्यांपूर्वी पुरुषोत्तम बोरकरांच्या 'मेड इन इंडिया' या कादंबरीबद्दल नोंद केली होती. बोरकरांच्या लेखनात आपल्या आजूबाजूच्या वातावरणात मिसळलेली अभिव्यक्ती आहे, पण त्याच वातावरणाचं वर्तमान काय आहे याबद्दल जागं राहण्याचं भानही आहे).
तीन
'लोकरंग'मधल्या मुलाखतीत नेमाडे म्हणतात: "खरं म्हणजे लिहिण्यामध्ये मला कसलाच अडथळा नको होता. लिहिण्यासाठी जी ऊर्जा लागते ती मला दुसऱ्या कशासाठीही संपवायची नव्हती. त्यामुळे मी ते टाळायलाच बघत होतो. पण [कोलकात्यात शांतिनिकेतनमध्ये व्याख्यानासाठी निमंत्रण देणारे] ते लोक काही केल्या ऐकायला तयार नव्हते. तिथे जायचं म्हणून मग मी जळगावहून मुंबईला आलो. त्याचदरम्यान अचानक सगळीकडे लॉकडाऊन सुरू झालं. तो कार्यक्रमही पुढे ढकलला गेला. पण या सगळ्या भानगडीत माझ्या फाइल्स, कादंबरीचे लिहिलेले खर्डे, कच्ची टिपणं, संदर्भ.. सगळं तिकडेच राहिलं. म्हणजे ‘हिंदू’ तिकडे आणि मी इकडे मुंबईत अडकून असं सगळं झालं."
'हिंदू: जगण्याची समृद्ध अडगळ' ही कादंबरी लिहायला तीस-बत्तीस वर्षं लागली, असं वेळोवेळी कुठे ना कुठे ऐकू येतं. अगदी काही महिन्यांपूर्वी एका मराठी वृत्तवाहिनीवर एक निवेदिकाही दुसऱ्या एका लेखकाची मुलाखत घेताना हे बोलून गेली. तीस वर्षं हा जगण्याचा कालावधी विविध अपरिहार्य, अटळ कामांसाठी वापरावा लागणं स्वाभाविक आहे. त्यामुळे कादंबरी लिहायला उशीर झाला, किंवा ती गडबडीत लिहिणं योग्य वाटलं नाही, इतर कामं प्राधान्यक्रमात वरती होती, अशी कारणं नोंदवली जात नाहीत. कधीतरी इतर कोणत्या मुलाखतीत ती ओझरती येतात- कौटुंबिक जबाबदाऱ्या, प्राध्यापकीय कामं, इत्यादी. हे गैर नाही. पण जणू काही तीस वर्षं एका कादंबरीचा ध्यास लेखकाला आणि वाचकांनाही होता, अशी मांडणी केली जाते. मग याची मिथकं तयार होतात. कादंबरी लिहिणं हे कष्टाचंच काम असतं, त्यासाठी कोणी प्रवास केला, वाचन केलं, तर ते त्या-त्या विषयसूत्रानुसार करावंच लागतं. पण ते नुसतं करून पुरत नाही. त्यासाठी एक मिथक तयार करावं लागतं- मोठ्ठा कालावधी, मोठ्ठं वाचन, इत्यादी. मग ते खरोखर महत्त्वाचं असल्याचं ठसवलं जातं. लेखकाचं स्वाभाविक काम म्हणून ते उरत नाही.
'हिंदू'चे खर्डे जळगावला आणि लेखक नेमाडे मुंबईत- हाही एक प्रतिकात्मक उपरोध म्हणावा लागेल. एका अर्थी, ते खर्डे आजच्या जळगावातही नाहीत, ते आहेत भूतकालीन जळगावाच्या एका विशिष्ट प्रतिमेमध्ये आणि लेखक आहे वर्तमानातल्या (वर्तमानपत्रं, टीव्ही, कोलकात्याला जाण्यासाठी विमानतळ असलेल्या) मुंबईत. पण इथे नेमाड्यांच्या कादंबरीबद्दल मूल्यमापन करणं हा या नोंदीचा उद्देश नाही, त्यांच्या सुंदर भाषाभुरळीबद्दलही इथे काही मत देणं ही नोंद लिहिणाऱ्याला शक्य नाही. पण या निमित्ताने थोडं नोंदवायचं ते एवढंच: नेमाड्यांचा नायक असू दे किंवा देशीवादाची मांडणी असू दे, त्यात भूतकाळाला जास्त महत्त्व आहे. भूतकाळ आपल्याला बऱ्यापैकी नोंदींच्या स्वरूपात उपलब्ध असतो, किमान तो पूर्ण झालेला असल्यामुळे त्याचं बौद्धिक / भावनिक विश्लेषण शक्य असतं, किंवा सोपं असतं. त्यातले गुण-दोष आपल्याला चटकन कळू शकतात, आणि भूतकाळ जगून झालेला असतो, त्यात आपण टिकून पुढे जगलेले असतो, न टिकलेले खलास होतात, पण किमान सामूहिक स्तरावर कसंबसं जगणं तरी टिकून भूतकाळ पार करून वर्तमानात आलेलं असतं. त्यामुळे टिकण्याच्या कसोटीवर भूतकाळ परीक्षा पास झालेला असतो. हे सगळंच काहीसं सोपेपण त्यात आहे. पण आपण जगतो तर वर्तमानात, आणि वर्तमान पटापट भूतकाळात जातं नि भविष्य वर्तमानात येतं. ही आता अधिकच वेगवान झालेली प्रवाही प्रक्रिया समजून घेणं जास्त अवघड असतं. भूतकाळाचं विश्लेषण गरजेचं नसतं, असा याचा अर्थ नाही. पण ते कुंठित असून काही उपयोग नाही. ते वर्तमानाचा भाग म्हणून करावं लागेल. नेमाड्यांचा देशीवाद हे करत नाही. किमान आता तरी ते तसं करत नाहीत. मानवी संस्कृतीची अर्थव्यवस्था कशी बदलली, तंत्रज्ञानाने मानवी संस्कृतीचं काय करून ठेवलं आहे नि काय होऊ घातलंय, हे प्रश्न त्यामुळेच देशीवादाच्या आस्थेचेही होत नाहीत. वास्तविक आपण चर्चा करताना याच काळातली साधनं वापरतो, तंत्रज्ञान वापरतो, हीच अर्थव्यवस्था आपल्या कादंबरीला-कथेला-कवितेला क्रयवस्तू करत असते, या काळाने अधिक जोम दिलेल्या वृत्तवाहिन्या आणि तसलीच वर्तमानपत्रं इतर वेळी साहित्याबद्दल फारशी सजग उरलेली नसतानाही आपल्याला का उचलतात, हे सगळं त्यात यावं लागेल. तरीही आपण लिहितो, हे खरंच (गुगलच्या ब्लॉगर सेवेचा वापर करून ही नोंद लिहिली गेली, इत्यादीही खरंच). पण लिहिताना या अंतर्विरोधांची बोच असायला हवी, की भूतकाळाचा कुंठित विचार करून समाधान मानायला हवं, हा प्रश्न आहे. दुर्दैवाने हा प्रश्न मराठी साहित्याच्या अधिकाधिक संकुचित होणाऱ्या अवकाशात चर्चेत येत नाही. वृत्तवाहिन्यांना मानवी व्यवहाराची (पक्षीय राजकारण, क्रिकेट, सिनेमा, पोलिसांच्या कागदपत्रांपुरता क्राइम अशी) दोन-चार क्षेत्रं सोडून इतर क्षेत्रांची दखलच घ्यायची नसते, वर्तमानपत्रांना संपादकांच्या ओळखीतल्या प्रकाशनसंस्था वगळता इतर साहित्यव्यवहाराची दखल घ्यायची नसते, साहित्यविषयक मराठी नियतकालिकांची संख्या तशीही मर्यादितच होती ती अधिकाधिक रोडावलेली- त्यातही वाचकांचा पत्रांद्वारे सहभाग नगण्य, मराठी संकेतस्थळांना काही मर्यादित सामाजिक घटकांच्या अभिव्यक्तीची अप्रत्यक्ष मर्यादा पडलेली, अशा परिस्थितीत ही चर्चा होण्याची शक्यताही वाटत नाही. समाजमाध्यमांवर- फेसबुकवर कोणी असे काही ओझरते मुद्दे मांडले, आणि त्यावर थोडी संक्षिप्त परिच्छेदांची उत्तरं-प्रत्युत्तरं आली की, 'या माध्यमावरही चांगली चर्चा होऊ शकते, हे यातून दिसतं' अशा आशयाच्या प्रतिक्रिया लोक देतात, हे खरं. पण 'चर्चा' या शब्दाचा अर्थ काही तात्कालिक मतांपुरता राहणार असेल, तरच हे ठीक म्हणावं लागेल. बाकीचं जरा बाजूला ठेवलं, तरी त्या मंचाचा काहीएक मर्यादित उपयोग असेल, माहिती, दुवे देण्यासाठी उपयोग होईल, संपर्कासाठी उपयोग होईल, पुस्तकांची नावं कळणं, इतरांना कळवणं, इत्यादी. पण समीक्षा किंवा सखोल चर्चा यांना इतर काही मंच गरजेचे आहेत का, असतील तर तसे पुरेसे मंच उपलब्ध आहेत का, तिथे काही विविधांगी चर्चा होते का, असे प्रश्न समाजमाध्यमांवरच्या समाधानापोटी बाजूला सारले जात असावेत.
हे आता फारच नकारात्मक वाटत असेल, तरी ठीक. पण हे खरं म्हणजे नवीनही नाही. नेमाड्यांचा 'हल्ली लेखकाचा लेखकराव होतो तो कां?' हा लेख शेवटी अशा परिस्थितीला दिलेला प्रतिसादच होता. त्यातही शेरेबाजी असली, तरी त्यातला मूळ आस्थाविषय कायमच राहणारा आहे. दुर्दैवाने, आपला लेख आपल्यालाच कमी-अधिक लागू व्हावा, अशा रितीने रूढ परिस्थितीच आपल्याला वापरत असावी, असंही या घटिताच्या निमित्ताने म्हणता येईल.
चार
 |
| राजहंस प्रकाशन, ऑगस्ट २०१८ |
"आपले काही लेखक (यात 'कोसला'कार नेमाडेही आले) पाश्चात्त्य संस्कृतीत जन्मलेले वाङ्मयीन वाद, तात्त्त्विक व्यूह आणि संवेदनशीलता स्वीकारून, पाश्चात्त्य वाङ्मयातील संकेतव्यवस्थांच्या साह्याने आपल्या जीवनाच्या वास्तवाच्या सामग्रीतून निर्मिती करताना दिसतात. त्यामुळे कृत्रिम, नकली अशी साहित्यकृती घडते. ती आपल्या वाचकांना परकी वाटू लागते आणि ती कलानुभव देऊ शकत नाही. म्हणून देशीयतेचा आग्रह आहे. अस्तित्ववाद, आधुनिकतावाद, उत्तर आधुनिकतावाद, मानवाचे अमानवीकरण, व्यर्थतावाद, परात्मभाव हे आणि वाङ्मयातले असे सर्व प्रवाह पाश्चात्त्य संस्कृतीत होत गेलेल्या बदलांमुळे आणि त्या संस्कृतीत निर्माण झालेल्या समस्यांमुळे त्या संस्कृतीत जन्मले आहेत. परात्मभावाबद्दल बोलायचे झाल्यास, आपल्या मध्ययुगीन साहित्यात संस्कृतिजन्य आध्यात्मिक परात्मभाव होता. परंतु आजच्या पाश्चात्त्यांकडून आयात केलेल्या परात्मभावाशी मात्र आपल्या देशी परात्मभावाचा संबंध नाही. [...] पाश्चात्त्य जीवनपद्धतीतून निर्माण झालेले वाद फक्त पाश्चात्त्य संस्कृतीच्या संदर्भात आणि त्या संस्कृतीपुरतेच अर्थपूर्ण आहेत." (पान ३७)"
'संवेदनशीलता' ही एखादी डोळ्यांना प्रत्यक्ष दिसणारी, प्रत्यक्ष स्पर्श करता येईल अशी, पाकिटात बंद करून इकडून-तिकडे वाहून नेता येईल अशी वस्तू असल्यासारखा भास रसाळांच्या या वाक्यातून होण्याची शक्यता आहे. शिवाय, साहित्याचा मुद्दा सोडून देऊ. पण आपल्या आजूबाजूला बहुसंख्य लोक आपापल्या हातातल्या चौकटीमधून कोणता आशय रिचवतायंत हे जरी पाहिलं, तरी त्यांना कदाचित काही वाक्यं बदलावीशी वाटू शकतील. [शिवाय 'कोसला' आणि नेमाड्यांचं इतर साहित्यही त्यांनी अशा पाश्चात्त्य प्रभावाखालचं मानलं आहे, ते खरं असेल तर त्यांचं साहित्य तर मराठी वाचकांनी तुलनेने मोठ्या प्रमाणात आणि चांगल्या अर्थाने स्वीकारलेलं आहे की. वाचकांना ते साहित्य परदेशी वाटल्याचा काही विशिष्ट प्रमाणातला पुरावा आहे का? 'आपला वाचक' म्हणून रसाळ नक्की कोणाला गृहित धरत आहेत?]. अमुकएक साहित्यकृती 'वाचकांना परकी वाटू लागते आणि ती कलानुभव देऊ शकत नाही' असं रसाळ लिहितात, पण अगदी वर्तमानपत्राचेही वाचक नसलेले याच देशी संस्कृतीतले अधिकाधिक लोक परदेशांमधले बरेवाईट चित्रपट रिचवतायंत, किंवा असे बरेवाईट परके प्रभाव असलेले हिंदी चित्रपट रिचवतायंत, कपड्यांची पाश्चात्त्य फॅशन रिचवतायंत, इकडून-तिकडून बाहेरून आलेले स्मार्ट-फोन हातात वागवतायंत, इकडून तिकडे चिन्हांचा मारा सुरू आहे- तरीही 'संवेदनशीलता', 'तात्त्त्विक व्यूह' यांच्याबाबतीत मात्र आपण परक्यांपासून अस्पर्शित राहावं, हा आग्रह नक्की वास्तवात कसा अंमलात आणायचा, याचा उहापोह रसाळांच्या पुस्तकात नाही. आणखीही काही अस्पष्ट विधानं आहेत. पण 'नेमाड्यांची देशीयतेची संकल्पना [...] कालबाह्य होऊ पाहणाऱ्या समाजव्यवस्थेशी निगडित असल्यामुळे संकुचित स्वरूपाची आहे. [...] देशीयता हा जर वाङ्मयाचा स्वाभाविक घटक असेल, तर तो विशिष्ट काळातल्या समाजव्यवस्थेशी जोडलेला असणार नाही,' (पान ३८-३९) अशी काही निरीक्षणं रसाळांनी नोंदवली आहेत, ती ठीक वाटतात. कुंठित भूतकाळ समजायला सोपा जातो, विश्लेषणाला सोपा जातो, तेच नेमाड्यांच्या समीक्षासदृश लेखनातून-मुलाखतीतून केलं जातं- असं आपण नोंदीत आधी म्हटलं आहे, ते रसाळांशी इतपत जुळणारं वाटलं. पण त्याव्यतिरिक्त त्यांचीही मतं पुरेशी वर्तमानाचा विचार करणारी वाटली नाहीत. तंत्रज्ञान, माध्यमं, या गोष्टींनी प्रत्यक्ष, भौतिक पातळीवर फारशी हालचाल न करताही आपल्या जाणिवा-संवेदनशीलता काबीज करण्याचे मार्ग उपलब्ध करून दिलेले आहेत. अशा वेळी ही मंडळी साहित्य-संस्कृती इत्यादी व्यवहारांना वेगळं काढून त्यात अमुक वाद परका, तमुक वाद इथला, असं म्हणताना दिसतात. यात पुन्हा महानगरी-ग्रामीण अशी विभागणी कदाचित कोणी करू शकतील. पण स्मार्ट-फोन, इंटरनेट यांचा सतत विस्तारता वापर बघता या विभागण्यांचा पुनर्विचार वाटला तर यांना करता येईल. पाश्चात्त्य आणि पौर्वात्त्य- असा भेद नसतो, किंवा आता कोणीही काहीही कुठूनही बोलू शकतं, असा याचा अर्थ नाही. किंवा युरोपाकडे बघूनच इथलं सगळं तुच्छ लेखणारी वृत्ती अजूनही सांस्कृतिक अवकाशात असते, तीही अपुरी आहे, हे सगळंच खरं. पण सर्वांच्याच जाणिवांवर-संवेदनशीलतांवर पडणारे प्रभाव पूर्वीपेक्षा अधिक गुंतागुंतीचे झालेले आहेत, त्यासाठी वापरली जाणारी तंत्रज्ञानाची-माध्यमांची साधनं कोणाच्या हातात असतात हा मुद्दाही अधिक गुंतागुंतीचा झालेला आहे- याची दखल तरी घ्यायला हवी, असं वाटतं. त्यावर उपायच सुचवायला हवा असं नाही. तसा सापडला तर सुचवावा. पण इथे या बदललेल्या वास्तवाची दखल तरी घ्यावी. ती न घेता संस्कृती आणि संवेदनशीलतेच्या काहीशा मर्यादित विभागण्या वापरलेल्या दिसतात. तसंही किती लेखक-व्यक्ती असं ठरवून अमुक वाद किंवा व्यूह स्वीकारून लिहू पाहत असतील! प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष प्रभाव अर्थातच असतील, पण ते कोणत्या सामाजिक कोलाहलातून निपजले, हा कोलाहल कोणत्या बदलांमुळे होतोय, याबद्दल काहीच न बोलता संवेदनशीलतेची सोपी विभागणी आताच्या वास्तवातही या मंडळींना करावीशी वाटते, आणि आपल्या आजूबाजूला (मराठी साहित्यापुरतं) हेच जास्त सुरू असतं, हे कंटाळवाणं आहे.
पाच
 |
| परिवर्तनाचा वाटसरू, दिवाळी २०१३ |
मी वृत्तीनं चक्रधरांच्या जास्त जवळचा आहे. म्हणजे मी 'एक्स्ट्रिमिस्ट'च आहे- विचारामध्ये. तरी असं म्हणा, मला ते 'मॉडरेट' असं काही आवडत नाही. पण त्याचबरोबर मी समूहाची कदर करायला अग्रक्रम देतो. निर्विघ्न जगण्यासाठी हा एक कायमचा कॉम्प्रोमाईज मी केलेला आहे आणि तो पाळलाच पाहिजे असं ठरवून टाकलं आहे. आपला समाज कुठल्या मार्गाने चालतो आहे, ते टाळून तुम्ही काही करू शकत नाही हे मला पटलं आहे. ह्या द्वंद्वामुळे मी नेहमी मागे पडतो ते मला चालतं, पण त्यामुळे सुखानं जगणं होतं.
या परिच्छेदातही त्यांच्या विरोधाभासाचं सार आलेलं आहे. मनातून 'एक्स्ट्रिमिस्ट' असावंसं वाटणं, पण वास्तवात निर्विघ्न जगण्यासाठी कायमचा कॉम्प्रोमाईज करून 'मॉडरेट' होऊन जाणं. हे एक प्रकारचं सुखी जगणं. 'दुःखाचा अंकुश असो सदा मनावर' अशी सुंदर ओळ कवितेत लिहिणारा, 'दुःखाला सामोरे जाण्याची कुणाची तयारी नाही' म्हणून संतापून 'लेखकाचा लेखकराव...' हा लेख लिहिणारा लेखक या मुलाखतीत सुखी जगण्याचा छोटेखानी मूलमंत्र सांगतो, हे एक आपल्या वर्तमानातलं घटित झालं. जगणं सुखी असावं, असं वाटण्यात काही गैर नाही, पण यातल्या अंतर्विरोधांचा नि त्या दुःखाचा अंकुश कसा नि कुठे ठेवायचा, एवढा मुद्दा विचार करण्यासारखा असावा. आता असं असतानाही ही लेखक-व्यक्ती इतका आक्रमकपणा मुलाखतीत कुठून आणते, असा प्रश्न पडलाच तर नेमाडे यांचाच खालचा परिच्छेद वाचा:
काही झालं की आपण केवळ आत ओढूनच दरवाजा उघडतो. अशा आत्मघातकी नैतिकतेमुळे आपण स्वतःला स्थानबद्ध करतो आहोत. तो बाहेर ढकलूनही उघडेल अशी जगावर अतिक्रमण करत जगण्याची नैतिकता हुडकली पाहिजे. आक्रमण. आजच्या स्पर्धेच्या सभ्यतेत टिकून राहण्याचा हा मध्यवर्ती संघर्ष कोसलात मी सोडवला होताच.
'कोसला' या कादंबरीची सुवर्ण महोत्सवी आवृत्ती नोव्हेंबर २०१३मध्ये आली होती, त्याला नेमाड्यांनी लिहिलेल्या प्रस्तावनेतली वरची वाक्यं आहेत. सप्टेंबर २०१४च्या आवृत्तीत (पॉप्युलर प्रकाशन) परिशिष्ट म्हणून ही प्रस्तावना आहे, त्यातून ही वाक्यं इथे नोंदवली आहेत (पान ३१५). एका अर्थी, नेमाडे स्वतःच्या अशा अंतर्विरोधांचं रेकॉर्डही अप्रत्यक्षपणे उपलब्ध करून देतात, त्यामुळे या त्यांच्या घटिताची चर्चा आपल्याला संदर्भासहित करता येते. पण हे त्यांच्यापुरतं मर्यादित नसावं.
नेमाडे आणि त्यांच्या मुलाखती या घटिताबद्दलच्या या नोंदीचा शेवट इथे होतोय. मनातून चक्रधरासारखं एक्स्ट्रिमिस्ट असावं, पण निर्विघ्न जगण्यासाठी मॉडरेट व्हावं. स्पर्धेच्या सभ्यतेत टिकायचं तर जगावर अतिक्रमण करत, आक्रमण करत जगणं रास्त. ही तत्त्वं स्वीकारली की, मग आपण कोणतंही विधान आत्मविश्वासाने करू शकतो, दुसऱ्यांच्या विधानांना सहज बेदखल करू शकतो, फारसे संदर्भ न देता, इतिहासबितिहासाची फारशी कदर न करता बेधडकपणे मतंही मांडू शकतो. शक्यतो सूत्र वजा, एखाद्या शेऱ्यामध्ये संपवावं. हे काही नेमाड्यांनीच करायला हवं असं नाही. नेमाड्यांची विधानं 'लोकरंग'मधे येतील, आपली 'फेसबुक'वर येतील. काही हरकत नाही. स्पर्धेची सभ्यता पाळली की झालं. स्पर्धा लावणारी कंपनी परदेशी असली तरी चालेल किंवा देशी असली तर सुखासोबत थोडं समाधानही.
*
काही जुन्या नोंदी
