दरवर्षीचा आठ जून, किम व कोलटकर

युद्धाबद्दल लोकांचं मत काय असतं? ठामपणे काही आपल्याला तरी सांगता येणार नाही. पण अधूनमधून काही घटना अशा घडतात की, लोक एकदम युद्धाच्या मूडमध्येच निघून जातात. म्हणजे आता बदला घ्या, आता सैन्य घुसवा, लहान पोरं असली म्हणून काय झालं.. असं सगळं सुरू होतं.

दोन देशांमधल्या युद्धासंबंधी आपण 'रेघे'वर पूर्वी एक लहानशी नोंद केलेली आहे, त्यात अल्बर्ट आइन्स्टाईनचं एक पत्र मराठीमध्ये अनुवादित करून ठेवलं होतं. आताच्या नोंदीचं एक लहानसं निमित्त देशाच्या आत होऊ घातलेल्या / होत असलेल्या युद्धासंबंधी आहे. आपण ''मिस्टर ग्लाड'चं काय करायचं?' या शीर्षकाखाली केलेल्या तीन वेगवेगळ्या नोंदींचा संदर्भही या नोंदीला आहे.

आणि शिवाय आज आठ जून आहे. 

व्हिएतनामचं युद्ध सुरू होतं तेव्हा, १९७२ सालच्या आठ जूनला त्रांग बांग इथे दक्षिण व्हिएतनामच्या विमानांनी नापाम बॉम्ब फेकले. 'नापाम' हे काय आहे याची प्राथमिक माहिती 'विकिपीडिया'वर मिळू शकते. नापाम बॉम्बच्या स्फोटात होरपळलेल्या माणसाच्या त्वचेला चिकटून बसणारा हा जेल प्रकारातला पदार्थ आहे. अमेरिकेतल्याच मॅसेच्युसेट्स इथल्या हार्वर्ड विद्यापीठातल्या गुप्त प्रयोगशाळेत नापामचा शोध लागला. आणि अमेरिकेनेच दक्षिण व्हिएतनाममध्ये (उत्तर व्हिएतनाममधल्या साम्यवादी सरकारविरोधात) युद्धासाठी शस्त्रसामग्री, सैन्य उतरवलेलं. नापाम बॉम्बचा मोठ्या प्रमाणावर वापर अमेरिकेने या युद्धात केला.

या युद्धातल्या अनेक स्फोटांपैकी एक स्फोट त्रांग बांग इथला. आठ जून १९७२चा. या स्फोटातल्या जखमींमधली एक किम. फान थी किम फुक. तेव्हा नऊ वर्षांची असलेली ही मुलगी वास्तविक त्रांग बांग इथल्या आपल्या घरातून पळून दक्षिण व्हिएतनामी सैनिकांच्या गटासोबत निघालेली. त्रांग बांगमध्ये आधीच उत्तर व्हिएतनामी फौजांनी हल्ला करून परिसर काबीज केला होता, त्यामुळे तिथून पळालेल्या गटासोबत किम होती. हे सगळे एका मंदिरातून दक्षिण व्हिएतनामी फौजांच्या तळाकडे पळण्याच्या प्रयत्नात असताना दक्षिण व्हिएतनामी विमानांनीच चुकीच्या समजुतीमुळे त्यांच्यावर नापाम बॉम्ब फेकले. या स्फोटाच्या धुरळ्यातून बाहेर धावत आलेल्या व्यक्तींमध्ये होती नऊ वर्षांची किम. जळून गेलेले कपडे फाडून नागव्याने धावणाऱ्या किमचा नि तिच्या भावंडांचा फोटो निक यूट या फोटोग्राफरने काढला. कुठल्याही कपड्यांविना धावत असलेली, अंगावरची त्वचा बॉम्बच्या आगीने भाजून अलग झालेली किम, तिचा रडका चेहरा, बाजूला सोडलेले हात - हे चित्र आता 'पुलित्झर' पुरस्कार वगैरे मिळून अजरामर झालेलं आहे. युद्धात किती जण मेले?

निक यूट / असोसिएटेड प्रेस

डाव्या बाजूचं अंग भाजून निघालेल्या अवस्थेतही किम पुढे जगली आणि आता ती पन्नास वर्षांची असेल. मोठं झाल्यानंतर त्या स्फोटाबद्दल किम यांनी एका ठिकाणी असं सांगितलं होतं की, 'नापामच्या वेदना ह्या तुम्हाला कल्पनाही करवणार नाही एवढ्या भयानक असतात. पाणी शंभर अंश सेल्सियसला उकळतं. नापाममुळे तापमान आठशे ते बाराशे अंश सेल्सियसपर्यंत वाढतं.' तर अशा नापामच्या खुणा अंगावर घेऊन नग्नावस्थेत रस्त्यावरून धावणाऱ्या किमचा हा फोटो काढला गेला त्या दरम्यानचा व्हिडियोही आपल्याला पाहायला मिळतो. बॉम्बच्या स्फोटात सापडल्यानंतर कातडी सोलून निघते म्हणजे नक्की काय होतं? किम आणि इतरांचं बधीर धावणं कसं होतं?

एकोणीसशे बाहत्तरचा आठ जून निक यूटच्या कॅमेऱ्यातून निघालेल्या किमच्या फोटोने इतिहासात नोंदवला गेला. आणि तो दर वर्षी आठवेल अशी आपली अवस्था करून टाकली अरुण कोलटकर यांनी. कोलटकरांनी किमवर केलेल्या तीन कविता 'भिजकी वही'मध्ये आहेत. त्यातली 'महामार्गावरली नग्निका' ही पहिली कविता अशी आहे :

 

मूळ पुस्तकात कविता वाचून जे जाणवतं ते युनिकोडमध्ये ती कविता वाचून जाणवणार नाही कदाचित, असं वाटलं. शिवाय त्यातले काही पाय मोडलेले शब्द नीट टाइपही होणाऱ्यातले नाहीत; उदाहरणार्थ, 'भप्कन्' / 'भप्-कन्'. शिवाय थोडी लहान कविता असती तरी ठीक होतं, पण ही जरा मोठी कविता आहे. त्यामुळे दोन पानांमधला कवितेचा मजकूर आहे तेवढ्या भागाचेच फोटो काढून, वाचता येईल एवढ्या आकारात आपण इथे वाचकांसाठी चिकटवलेत.

मूळ वही तीनशे त्र्याण्णव पानांची आहे आणि तिची पैशातली किंमत आहे चाडेचारशे रुपये.
 

प्रास प्रकाशन. दुसरी खेप : जानेवारी २००६
मुखपृष्ठ : अरुण कोलटकर

कोलटकरांची ही कवितांची वही भिजलेय त्याचं कारण आजतागायत जगात होऊन गेलेल्या स्त्रियांच्या डोळ्यांमधून गळणारी टिपं. ह्या वहीच्या मुखपृष्ठावर आहे तेसुद्धा 'अश्रू' या अर्थाचं 'प्राचीन इजिप्शियन चित्रलिपीतलं एक चिन्ह'. आणि आतमध्ये आहेत दक्षिण भारतापासून ट्रॉयपर्यंत, काळ नि देशांच्या मर्यादा ओलांडलेल्या अश्रूंच्या कविता. यातले काही संदर्भ आपल्या थेट माहीत नसतील तरीही आपल्याला कोलटकरांनी कविता मराठीतून सांगितलेल्या आहेत एवढं त्या वाचण्यासाठी पुरेसं आहे. संदर्भ माहीत असतील तर कदाचित त्या कवितेचे आणखी अर्थ उलगडू शकतील. पण काही संदर्भ माहीत नसतील तरीही हरकत नाही, अशा ह्या कविता आहेत.

'भिजकी वही' प्रकाशित झाली (२००३) तेव्हा 'महाराष्ट्र टाइम्स'मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या टिपणात असं म्हटलं होतं : ''या बायका आहेत परिस्थितीने अगतिक झालेल्या, ज्यांच्या हाती रडण्यावाचून काहीच नाही. उदाहरणार्थ 'अपाला' ही कविता वेदातल्या पांढरं कोड झालेल्या अपाला नावाच्या बाईवरची आहे. 'त्रिमेरी' कविता बायबल मधल्या प्रसिद्ध तीन मेऱ्यांवरची आहे. 'मुक्तायक्का' ही कर्नाटकातल्या वीरशैव पंथातली स्त्री आहे. 'कण्णगी' ही 'शिलप्पादिकरण' या तमिळ महाकाव्यातली नायिका तर 'डोरा' ही पिकासोच्या 'व्हेनिर्का' या चित्रातली महत्त्वाची बाई; ती त्याची प्रेयसीही होती. पण या सगळ्या स्त्रियांपेक्षा वेगळ्या अगदी अलीकडच्या काळातल्या स्त्रियांवरच्याही कविता आहेत. त्यातली 'मैमून' ही हरयाणातली. अलीकडे वृत्तपत्रात तिच्याविषयी छापून आलं होतं. जातीबाहेर लग्न केलं म्हणून तिच्या भावाने तिच्या नवऱ्याला मारलं.''

या टिपणात दिलेल्या संदर्भांचा उल्लेख एवढ्याच करता केला जेणेकरून ह्या वहीतल्या कवितांच्या विषयाचा आवाका लक्षात यावा. पण आवाका कितीही मोठा असला तरी कोलटकर कविता मराठीत सांगत असल्यामुळे आपल्यापर्यंत त्या पोचतील. त्यांचे संदर्भ माहीत नसतील अशा भीतीने घाबरण्याचं कारण नाही. कारण ह्या कविता म्हणजे मूळ संदर्भांमधल्या बायकांच्या अश्रूंची कोलटकरांनी घेतलेली शाब्दिक दखल आहे. त्या शब्दांमधून मग आपल्याला काय नि कसं जाणवेल, सोपं नि अवघड वाटेल हे सगळे मुद्दे प्रत्येकाच्या बाबतीत वेगवेगळे असतील.

आज आठ जूनच्या निमित्ताने किमची आठवण आली म्हणून आपण ह्या वहीबद्दलही बोललो किंवा वहीमुळे किमबद्दल बोललो.

युद्धामुळे झालेली किमची जी अवस्था आपण पाहिली त्यात आपल्याला करण्यासारखं काय आहे? फार तर तिची माफीच मागता येईल, असं कोलटकरांना वाटलं असावं. म्हणून मग त्यांनी दुसरी कविता लिहिली 'क्षमासूक्त'. ही पाच पानी कविता आपल्या नोंदीत येणार नाहीये. फक्त त्यासंबंधी एक इंटरेस्टिंग गोष्ट सांगून थांबू. ह्या कवितेत कोलटकरांनी विविध गोष्टींना माफ करण्यासाठी किमला केलेली विनवणी आहे. यात फोटोग्राफर निक यूटपासून चार दिशांपर्यंत अनेक गोष्टी आहेत. आणि सगळ्यात शेवटी कवीलाही क्षमा करण्याची विनवणी कोलटकर करतात. क्षमा मागायला जाणारा कवी आपल्या वहीतलं पान शब्दांविना कोरं ठेवण्यापलीकडे अजून काय करू शकतो? म्हणून की काय, कवीसाठी क्षमा मागतानाची जी कविता आहे, ती छापताना पानाचा वरचा भाग कोराच ठेवलंय. म्हणजे असा :

अश्रू
वहीतला बुकमार्क

कवितेच्या मजकुराचे फोटो 'प्रास प्रकाशना'च्या परवानगीने (फोटो : रेघ)

हे पान कोरं ठेवण्याचं काम प्रकाशकाच्या नजरेतून नि कोलटकरांना अंदाज देऊन 'प्रास प्रकाशना'चे अशोक शहाणे यांनी केलंय - हे त्यांना काही संबंधित प्रश्न विचारले तर आपल्याला कळतं. हे असे सगळे लहान-मोठे संदर्भ मिळून 'भिजकी वही' तयार झालेली आहे. पण ह्या संदर्भांपलीकडे आहेत त्या त्यातल्या कविता. आणि मग कवितांमध्ये घुसल्यावर कोलटकर आपल्याला जगभरच्या स्त्रियांची दुःखं सांगत जातात. ही दुःखं पेलताना ह्या बायकांच्या डोळ्यांमधून गळणारी अश्रूंची टिपं वहीतल्या सगळ्या पानांवर पसरलेली आहेत.