नावात काय आहे? बरंच काही! - मोहम्मद नदीमुल्लाह खान

नदीम खान हे महाराष्ट्रातील एका शहरात इंग्रजीचे प्राध्यापक म्हणून ३७ वर्षं काम केलेले गृहस्थ आहेत. आपल्या मुलीला गुजरातची राजधानी अहमदाबादमधे घर शोधण्यासाठी ते गेले काही दिवस खटपट करत होते. या खटपटीदरम्यानच्या त्यांना जे अनुभव आले, त्या संदर्भात त्यांनी 'रेघे'ला काही लिहून द्यावं असं आपण त्यांना सुचवलं होतं. त्यावरून त्यांनी 'रेघे'साठी हा लेख लिहून पाठवला. नदीम यांना इंग्रजीतून लिहिणं जास्त सोईचं असल्यामुळे त्यांनी त्या भाषेतून लिहिलेला लेख आपण मराठीत अनुवादित केलाय. २०१४ला लोकसभेच्या निवडणुका होतील आणि त्यापूर्वी आता १५ ऑगस्टला स्वातंत्र्य दिन म्हणून काही साजरीकरण व सादरीकरण होईल, या पार्श्वभूमीवर हा मजकूर 'रेघे'वर प्रसिद्ध होतोय.
***

नावात काय आहे? बरंच काही!
- मोहम्मद नदीमुल्लाह खान

मी १९५० साली एका उदारमतवादी मुस्लीम कुटुंबात जन्माला आलो. पण माझ्या नावाच्याबाबतीत मात्र काहीच उदारमतवादी नव्हतं. माझं नाव : मोहम्मद नदीमुल्लाह खान. नावातले तीनही घटक स्पष्टपणे इस्लामी भाव दाखवणारे. मी ज्या मिश्र वसाहतीत लहानाचा मोठा झालो, तिथे या नावाची फार दखल घेतली गेली नाही. पण माझ्या शाळेतल्या काही मुलांना मात्र हे नाव दखलपात्र वाटत होतं. एका धार्मिक समुदायाशी हे नाव जोडलेलं असणं ही गोष्ट त्यांच्यासाठी मनोरंजनाचा विषय होती. दाढी, लुंगी, गोल टोपी, गोमांस खाणं- आणि सार्वकालिक टिंगलीचा विषय म्हणजे सुंता. पण या सगळ्यातून कधीच मारामारी किंवा अगदी साधंसं भांडणही झालं नाही. कदाचित मी थोडा बुजरा होतो म्हणून असेल, किंवा कदाचित मला त्यांची मैत्री हवी होती म्हणूनही असेल. त्यामुळे फार काही भयानक प्रकार घडले नाही. शाळेतून घरी येताना माझ्या मनात जे काही नकारात्मक भाव असत ते आमच्या गल्लीतल्या मित्रांसोबतच्या संध्याकाळच्या खेळामध्ये निघून जात. इथे मला हेही नोंदवायला हवं की, शाळेतल्या ज्या 'निरागस' रॅगिंगच्या प्रकारांबद्दल मी बोलतोय ते वरच्या वर्गांमध्ये कमी कमी होत गेले आणि कॉलेजमध्ये तर अशा प्रकारचे अनुभव मला आलेच नाहीत.

दरम्यान, माझे स्वतःचे विचार आणि श्रद्धा त्यांची त्यांची वाट शोधत होते. सर्व धर्मांमध्ये समान अशी एक सर्वांत ताकदवान आणि दयाळू शक्ती अस्तित्त्वात आहे, याचा अगदी लहानपणी मी अजाणता स्वीकार केला होता.  त्यानंतर शाळकरी वयात, मी ज्या धर्मात जन्माला आलो त्याच्या वैशिष्ट्यांबद्दल मी जागरूक बनलो. या काळात मी अधूनमधून उपास, प्रार्थना आणि पवित्र पुस्तकाचे पाठ अशा गोष्टी करायचो. त्यावेळी माझ्या चेहऱ्यावर सुख-समाधान नक्कीच खुलून दिसत असणार! शाळेची वर्षं संपतानाच्या काळात, माझ्या मनातल्या संशयखोर वृत्तीमध्ये वाढ झाल्याचं आठवतंय. मी गोंधळलेलो, घाबरलेलोही, पण कोणताही बुंधा नसलेल्या सत्यांपेक्षा गोंधळ बरा, असं मला वाटायचं. हे अर्थातच माझ्या मित्रमंडळींमुळे आणि मी वाचनात आलेल्या पुस्तकांमुळे घडलेले बदल होते. सत्ताविसाव्या वर्षी माझं लग्न झालं तोपर्यंत मी कट्टर नास्तिक बनलो होतो; अर्थातच माझ्या श्रद्धाहीन वृत्तीबद्दल सहानुभूती बाळगेल अशीच व्यक्ती मला जोडीदार म्हणून हवी होती.

त्यामुळे असमर्थनीय श्रद्धेबद्दल केवळ तिरस्कार बाळगणारे आई-वडील आमच्या मुलीला आणि मुलाला मिळाले. मुक्त विचारांच्या व्यक्ती म्हणूनच आमची मुलं लहानाची मोठी होणार असतील तर मग त्यांनी त्यांचा काहीच संबंध नसलेल्या धर्माच्या ओळखीचं ओझं तरी का वाहावं? जाणुनबुजून सेक्युलर व्यक्तिमत्त्व बाळगत मी त्यावर मात केली खरी, पण तरी मी आयुष्यभर कमी प्रमाणात का होईना पण हे ओझं वाहिलं. मुस्लीम समुदायामध्ये काही प्रमाणात असलेली किंवा नसलेली असहिष्णुतेची झालर आणि आक्रमकपणा यामुळे भविष्यात सर्व मुस्लिमांना एकाच काळ्या रंगात रंगवण्यात येईल याची जाणीव आम्हाला होती; आणि आमच्या मुलांना ज्या श्रद्धेशी काहीच देणं-घेणं नव्हतं त्यापायी त्यांना काही किंमत मोजावी लागू नये असं आम्हाला वाटत होतं. त्यामुळे आम्ही त्यांची नावं ठेवताना त्यातून धर्म दिसणार नाही असं पाहिलं. शिवाय कौटुंबिक इतिहासातून एक निरुपद्रवी आडनावही शोधून काढलं. (त्यामुळे माझी मुलं खान आडनाव लावत नाहीत). यामुळे नाव-आडनावाबद्दलच्या कुतूहलाने पछाडलेल्या समाजात आमची मुलं सहजी मिसळू शकतील असं आम्हाला वाटलं. पुढे जाऊन आखलेला मास्टर-प्लॅन असा होता की, मुलं धर्माचा विचार न करता लग्न करतील आणि स्वतःला नि स्वतःच्या संततीला चांगुलपणाच्या जाणिवेव्यतिरिक्त इतर कोणत्याही श्रद्धेच्या जंजाळात अडकावून ठेवणार नाहीत.

चमच्याने भरवलेल्या ज्ञानाबद्दल सौम्य स्वरूपातला का होईना पण अनादर बाळगत आमची मुलं मोठी झाली. आता ३५ वर्षांची असलेली नि व्यावसायिक आकांक्षा बाळगणारी माझी मुलगी केवळ समाजाची अपेक्षा असते म्हणून लग्न करावं असं मानत नाही. मुलगा ३१ वर्षांचा आहे आणि दुसऱ्या एका श्रद्धाहीन व्यक्तीशी त्याचं लग्न झालेलं आहे. त्याला त्याची जोडीदारीण भेटण्याआधी एकदा मी त्याला विचारलं होतं, ''तू मुस्लीम मुलीशी लग्न करशील का?'' तो म्हणाला, ''का नाही? ती अनुरूप असावी एवढीच माझी अपेक्षा असेल.'' त्याच्या उत्तराने मी थोडा दचकलो होतो. लहानपणी सहन केलेल्या 'निरागस' रॅगिंगच्या प्रकारांनी मला कुठल्या असुरक्षित मानसिकतेचा बळी बनवलंय ते मला त्यावेळी प्रकर्षाने जाणवलं. आमच्या घराण्याच्या संदर्भात, नास्तिकपणाच्या पहिल्या पिढीचा प्रतिनिधी होतो मी आणि त्यामुळेच कदाचित नव्याने धर्मांतर केलेल्या व्यक्तीप्रमाणे माझ्या भावना तीव्र होत्या. माझी मुलं म्हणूनच मला कधीकधी नास्तिकतेचा 'ओसामा बिन लादेन' असं म्हणतात. त्यांचं म्हणणं तसं विवेकबुद्धीला धरूनच आहे, पण श्रद्धेबद्दल आपल्या वडिलांएवढा तिरस्कार त्यांच्या मनात नाही हेही खरंच. देव, दानव आणि प्रेषितांच्या गुदमरवणाऱ्या, गुंगी आणणाऱ्या आणि मन उद्ध्वस्त करणाऱ्या कोंडीतून आपली वाट काढत माणसांच्या जगात येण्यासाठीची खटपट आमच्या मुलांना करावी लागलेली नाही. एक प्रश्न : शाळेच्या सुरुवातीच्या वर्षांमध्ये मला ज्या विकृतीला सामोरं जावं लागलं त्यापासून मुलांचा बचाव झाला; हे त्यांच्या तटस्थ नावांमुळे झालं का?

आमच्या दूरदृष्टीमुळे मुलांना बालपणीच्या काळातल्या मानसिक असुरक्षिततेपासून पटकन पुढे निघून जाता आलं, असं वाटतं. अर्थात, तरीही नाव-आडनावाच्या कुतूहलाने ग्रस्त समाजापासून त्यांना पूर्णपणे दूर ठेवता आलं नाहीच.

सगळा घटनाक्रम इथे सांगण्याची गरज नाही, त्यामुळे थेट नरेंद्र मोदींच्या गुजरातमधला प्रसंग नोंदवतो, कारण आपण ज्या विषयावर बोलतोय त्यासंबंधी चर्चेचं सध्याचं सर्वांत फॅशनेबल केंद्र तिथे आहे! माझ्या मुलीला नुकतीच अहमदाबादमध्ये एक नोकरी मिळालेय. १९८५च्या दंगलींनंतर हिंदू व मुसलमानांमध्ये झालेल्या ध्रुवीकरणाबद्दल आणि २००२च्या गोध्रा दंगलींनंतर आणखीच तीव्र झालेल्या या न बुजणाऱ्या दरीबद्दल तिला अनेकांनी सावध केलं होतं. पण तिला या सूचनेची तीव्रता जाणवायला वेळ गेला. एकामागोमाग एक ब्रोकर तिला कॉस्मोपॉलिटन भागामध्ये जागा मिळवून देण्यास एकतर अनुत्सुक दिसत होते किंवा ते हतबल असल्याचं तरी दिसत होतं. ''तमे जुहापुरा नु घर देखो ना बेन, एक दम ए-वन छे!'' किंवा जंगपुरामध्ये पाहा, किंवा शाहीबाग, किंवा दुसरा एखादा 'घेट्टो' सापडतो का पाहा. ''जोधपूर?'' छे, छे! वस्त्रपूर, अंबावाडी, बोदाकदेव, सॅटेलाइट? ''मुश्कील छे, बेन, मुश्कील छे.'' पण या बंदीला आपण तोडू शकू असं मुलीला वाटत होतं. केवळ एका बॅगसह ती एका कुबट गेस्ट-हाउसमध्ये काही दिवस राहिली आणि मग तिला प्रल्हादनगर भागात मूळ दिल्लीच्या एका शीख इसमाकडून फ्लॅट विकत घेता आला. ''प्रल्हादनगर?'' रेल्वेस्टेशनहून मला मुलीच्या फ्लॅटकडे नेणाऱ्या मुस्लीम रिक्षावाल्याने विचारलं, ''एका चांगल्या मुस्लीम कुटुंबातली मुलगी तिकडे काय करतेय?''

प्रश्न : हे असं का झालं? माझी मुलगी तिच्या प्रसिद्ध धर्मातीत नावामागे का लपू शकली नाही? उत्तर : ते शक्यच नव्हतं. कारण काही काळापूर्वीच पृथ्वीराज चव्हाणांच्या मुंबईमध्ये तिचं नाव तिचा गुन्हा झाकण्यासाठी अपुरं पडत असल्याचा अनुभव अनेकदा आला होता. मुंबईत सांताक्रुझला भाडे-करार करण्यापूर्वी तिला पोलीस तपासणीसाठी जावं लागलं. त्यासाठी ओळखीचा पुरावा लागत होता. तिने तिचं पासपोर्ट दाखवलं, त्यात तिच्या शुद्ध नावासोबत तिच्या वडिलांचं तिहेरी फैरी झाडणारं नावही होती. यावर घरमालक प्रचंड चिडला, ''काय तुम्ही? इतकी महत्त्वाची गोष्ट सांगत नाही? आम्ही आमचं घर मुसलमानांना भाड्याने देत नाही. आमच्या सोसायटीच्या नियमांमध्ये ते बसत नाही.'' या घटनेतून माझ्या मुलाने मात्र धडा घेतला. त्याला जेव्हा मुंबईत राहण्यासाठी जागा हवी होती तेव्हा संबंधित चौकशीवेळी त्याने त्याच्या कंपनीच्या ओळखपत्रावरचंच नाव दाखवलं. त्यावर त्याच्या वडिलांचं नाव नव्हतं. आणि जेव्हा कराराची वेळ आली तेव्हा त्याच्या पत्नीनेच सर्व सोपस्कार पार पाडले. तिच्या वडिलांचं नाव अर्थातच नेहमीचं नि बेचव वाटेल असं होतं, त्यामुळे कुणाच्या कपाळावर आठ्या येण्याचं किंवा ब्लड-प्रेशर वाढण्याचं कारण नव्हतं.

आता अजून दक्षिणेकडे जाऊ. काही वर्षांपूर्वी बंगळुरूमध्येही हाच अनुभव आला होता. देशाची 'आय.टी.' राजधानी असलेल्या नि अनेक उत्कृष्ट शैक्षणिक संस्थांचं घर असलेल्या या शहरात माझी मुलं जेव्हा राहण्यासाठी घर शोधत होती, तेव्हा दोघांनाही सतत सामोरं जावं लागलेलं वाक्य हे होतं : ''सारी, अम्मा, सारी, सार, वी कॅन-नॉट गिव्ह अवर हाउस टू मुस्लीम्स.''

अर्थात इथे मला हेही नोंदवायलाच हवं की अहमादाबाद असो वा मुंबई किंवा बंगळुरू (किंवा त्यापूर्वी पुण्यामध्ये) माझ्या मुलीला आणि मुलालाही प्रत्येक वेळी उदार स्वभावाचे घरमालक/मालकीण मिळाले, आणि ते सर्व हिंदूच होते. त्यांच्यासाठी नाव म्हणजे केवळ त्या व्यक्तीची ओळख पटवण्यासाठीची गोष्ट एवढाच अर्थ होता.

इथे मला 'ताजा कलम' म्हणूनही काही नोंदवायचंय. कदाचित बॅलन्स साधायचाय असं म्हणा. माझ्या एका चुलतभावाने त्याची वंशपरंपरागत जागा एका हिंदू बिल्डरला विकली. त्याला त्या बिल्डरकडून चांगली किंमत मिळत होती एवढं साधं कारण यामागे होतं. पण आमचे नातेवाईक चिडले. हिंदू बिल्डर! काही रुपड्यांसाठी तो आपल्या वंशपरंपरागत जागेचं पावित्र्य कसं काय उद्ध्वस्त करू शकतो? त्यांना त्यांच्या त्या पवित्र जागेतून एका मूर्तिपूजकापायी बाहेर पडावं लागलं!

दुसरीकडे, आपल्या शेजारच्या ईश्वरसत्ताक राष्ट्रातले रहिवासी एका काफिराला आपल्या हृदयांमध्ये आणि घरांमध्ये जागा देऊ शकत नाहीतच, उलट त्याला त्याच्या स्वतःच्या साध्यासुध्या घरातूनही हुसकावून लावतात - हे सगळं पाहणंही तितकंच दुःखद आहे.

स्पष्टीकरण : हा लेख काही स्वतःबद्दल दया निर्माण करण्याचा प्रयत्न नाही. एकूण विश्वात एका निस्तेज निळ्या बिंदूप्रमाणे असलेल्या या पृथ्वीवर राहणारे सर्व लोक सामाजिक वैचित्र्याचे जितके बळी असतात त्यापेक्षा मी काही खूप जास्त सहन केलंय असं मला अजिबातच वाटत नाही. पण जे लोक पिडीत आहे, खरोखरच पिडीत आहेत आणि ज्यांच्यावर मानवी विकृतीमुळे अन्याय होतो आहे, त्यांच्याबद्दल काही जागरूकपणा असावा म्हणून मी हे लिहिलं. १९५९ साली प्रदर्शित झालेल्या बी. आर. चोप्रा यांच्या 'धूल का फूल'मधलं साहिर लुधियानवीचं गाणं या संदर्भात आठवतं. जवाहरलाल नेहरूंच्या नेतृत्त्वाखाली सगळ्या विचारी लोकांनी भारत घडवण्याचं जे स्वप्न पाहिलं होतं, त्या स्वप्नाला आवाज देणारे साहिरचे ते शब्द असे होते :

तू हिन्दू बनेगा न मुसलमान बनेगा
इंसान की औलाद है इंसान बनेगा
अच्छा है अभी तक तेरा कुछ नाम नहीं है
तुझको किसी मज़हब से कोई काम नहीं है
जिस इल्म ने इंसानों को तक़सीम किया है
उस इल्म का तुझ पर कोई इलज़ाम नहीं है
***

? (फोटो : रेघ)

Update: 12th August: Some readers requested to publish the English version also so that they can share it with non-Marathi readers. So, with the permission of the author we are putting the English text below. Click on 'Read More' for the English version :
What’s in a name? Oh, Plenty!
- Mohammed Nadeemullah Khan

I was born in a liberal Muslim family in 1950. There was nothing liberal about my name, though: Mohammed Nadeemullah Khan. Every one of the three elements was resoundingly Islamic. The mixed neighbourhood in which I grew up never found the name worthy of any notice. But some children at my school did. They found its association with a religious community a good source of entertainment – at my expense. Digs on beards, lungis, skull-caps, beef-eating and – the perennial favourite – circumcision. It never descended to fisticuffs, or even a decent sized brawl; probably I was too timid, probably I needed their friendship. So, no serious damage done. The evening of high-energy rompings in my lane with friends helped flush out whatever trace of inadequacies I might have carried home. It has to be recorded here that this peculiar variety of “innocent” ragging decreased as we moved into the higher classes, and disappeared altogether in college.

Meanwhile, the world of my private thoughts and beliefs was also describing its own trajectory. The earliest feeling I can remember is a warm, unconscious acceptance of the benevolence of all super-natural beings across the religious board. This changed during my mid-teens to a sharp appreciation of the singularities of the faith I was born into. I got into occasional fastings and prayings and recitation of the Holy Book; the beatific glow on my face must have made a pretty sight. As I moved into my late teens, skepticism gathered strength. I was muddled, yes, afraid, yes; but I preferred confusion and fear to unsupported certainties. This was obviously the result of the company I kept and the books I read. Well before I got married at age 27, I was a full-blown, hard-core, unrelenting atheist; which also meant that I would marry someone who, at the very least, sympathized with my state of (un)belief.

It thus happened that my daughter and son arrived to parents for whom any kind of unsupported belief was anathema. If they were to grow up as free-thinking persons, why, then, should they carry the mill-stone of being identified with a religion to which they bore no allegiance? Mill-stone it would certainly be – I had carried its weight around my own neck, albeit mildly. I had managed by deliberately projecting a secular persona. We had foreseen the demonization of the entire Muslim community because of the aggressive, intolerant fringe within and without, and we didn’t want our two kids to have to pay for a faith they wouldn’t even be buying. So we took care to choose religion-neutral names for them. We dredged out a suitably innocuous surname from our family archives, and rolled the kids out for easy assimilation in a rather name-obssessed society. The master plan was that they would marry outside the concern of religion, and free themselves and their progeny of affiliation with anything except good sense.

They grew up with an indulgent irreverence for handed-down wisdom. The daughter, a 35 year old careerist now, does not want to marry only because society expects her to. She hasn’t met the right boy yet. The son, now 31, is happily married to a girl born in another un-faith. Before he met his girl, I had asked him whether he would marry a Muslim. “Why not?” he had replied. “All I would care for is compatibility!” His pat reply staggered me. It revealed to me my own insecurities (and the consequent warpings) that those “innocent” raggings had engendered. It occurred to me that as a first generation atheist I carried with me the passion of a neo-convert. My children often call me the Osama bin Laden of atheism. They are completely in consonance with the rational position, but they do not carry the same abhorrence for the faith their father does. They didn’t have to hack their way out of the smoky, suffocating, spooky, soul-destroying, yet strangely mesmeric space of gods and demons and prophets to break out into a world of human beings. A thought: could their neutral names have shielded them from the ravages to which I was subjected during early school?

Our foresight had, it appears, helped them slip past the emotional vulnerabilities of childhood and adolescence. It could not insulate them altogether, though, from the morbid curiosity of a name-obsessed segment of society.    

Let me ignore chronology and recount the first event from Modi’s Gujarat, only because the subject lends itself to its most fashionable rendition there. My daughter has recently taken up a job in Ahmedabad. She had been alerted to the unbridgeable polarization that has taken place of the Hindus and Muslims since the 1985 riots, and later the Godhra riots in 2002. But it was only when broker after broker showed either unwillingness or helplessness to find for her a cosmopolitan area that the dimensions of the divide hit her. “Tamey Juhapura nu ghar dekho ne ben, ek dum A one chhey!” Or try Jangpura, or Shahi Bag, or any one of the ghettoes. Jodhpur? No!! Vastrapur, Ambawadi, Bodakdeo, Satellite? Mushkil chhey, ben, mushkil chhey. The girl, however, was determined to beat the ban. She planted herself in a tacky guest house and lived out of a suitcase till she finally landed a decent flat in Prahlad Nagar owned by a Delhi Sikh. “Prahlad Nagar?” said the astounded Muslim auto-rickshaw man chatting me up from the railway station to my daughter’s flat. “What’s a girl from a good Muslim family doing there?”

Question: Why didn’t my daughter hide behind her famous religion-neutral name? Answer: She couldn’t because some while earlier Prithviraj Chavan’s Mumbai had exposed its inadequacy to cover her culpability from end to end. Before signing the tenancy deal in Santacruz, she was required to go for police verification. That required identity proof. She flashed her passport which, alongside her sanitized name, carried her father’s name in all its triple-barreled glory. The landlord was livid. “Kai tumhi? Itkya mahattvachi gosht saangat naahi? (What did you mean by concealing such vitally important information?) We just don’t rent out our house to Muslims. The Society rules don’t allow it.” My son put this intelligence to good use when it was his turn to look for a flat in Mumbai. He did his house-hunting from behind his company-issued identity card. That didn’t carry his father’s name. When signing time arrived, he smartly let his wife do the honours. Her father’s name was too insipid to raise eye-brows or blood pressure.

Further south, in Bengaluru, a few years ago, the story had been the same. The IT capital of the country, among the top ten preferred locations of the world, bristling with top educational institutions and bustling with its alumni, it had driven both my children up the wall with its “Saary, Amma, Saary, Saar, we can-not give our house to Muslims.”

Let it also be proclaimed with pride and warmth that whether in Ahmedabad, Mumbai or Bengaluru (or Pune still earlier), my daughter and son have always managed to find gracious land-lords/ladies, all of them Hindus. For them the name has been only for the purpose of identifying an individual, not for getting a peep into the secret gods that animate their beings.

A post-script is in order here, if only to correct the balance. A cousin of mine sold the plot he had inherited to a Hindu builder, for the sensible reason that he offered the best deal. The relatives were aghast. A Hindu builder!!! How could he ever think of destroying the sanctity of his ancestral land for a few pieces of silver? Soon they would be muscled out of their sanctum sanctorum by a clutch of idol-worshippers!

It is also very sobering to look at our neighbouring theocracy where its God-fearing denizens not just CAN’T create space for the infidel in their own hearts and homes, but are duty-bound to steadily hound the poor fellow out of his own modest shelter.

CLARIFICATION: The article is not an exercise in self-pity. I DO NOT consider myself as any worse a victim of social vagaries than all of us who co-inhabit this pale blue dot with other human beings. I write only to raise consciousness about the people who have suffered, truly suffered, and continue to suffer because of our vicious human kinks. After thanking my stars for not being among that benighted lot, I only desire to raise awareness about the demon that can so easily take charge of every one of us. Below is a beautiful song from a 1959 B. R. Chopra movie called 'Dhool Ka Phool'. Sahir Ludhiyanvi voices the dream of the Nehruvian India all thinking people wanted to create. Quoting it in full:

तू हिन्दू बनेगा न मुसलमान बनेगा
इंसान की औलाद है इंसान बनेगा

अच्छा है अभी तक तेरा कुछ नाम नहीं है
तुझको किसी मज़हब से कोई काम नहीं है
जिस इल्म ने इंसानों को तक़सीम किया है
उस इल्म का तुझ पर कोई इलज़ाम नहीं है

तू बदले हुए वक़्त की पहचान बनेगा
इंसान की औलाद है इंसान बनेगा

मालिक ने हर इंसान को इंसान बनाया
हम ने उसे हिन्दू या मुसलमान बनाया
क़ुदरत ने तो बख्शी थी हमें एक ही धरती
हम ने कहीं भारत कहीं ईरान बनाया

जो तोड़ दे हर बांध वह तूफ़ान बनेगा
इंसान की औलाद है इंसान बनेगा

नफ़रत जो सिखाए वह धरम तेरा नहीं है
इंसान को जो रौंदे वह क़दम तेरा नहीं है
क़ुरआन न हो जिस में वह मंदिर नहीं तेरा
गीता न हो जिस में वह हरम तेरा नहीं है

तू अमन का और सुलह का अरमान बनेगा
इंसान की औलाद है इंसान बनेगा

ये दीन के ताजर ये वतन बेचने वाले
इंसानों की लाशों के कफ़न बेचने वाले
ये महलों में बैठे हुए क़ातिल ये लुटेरे
काँटों के एवज रूह-ए-चमन बेचने वाले

तू इन के लिए मौत का ऐलान बनेगा
इंसान की औलाद है इंसान बनेगा