रेघ : दुसरी छापील जोड । पैसे व किंमत

'रेघे'ला छापील जोड मिळावी म्हणून आपण प्रयत्न करत आलोय, त्यासंबंधी पहिल्यांदा आपला प्रयत्न यशस्वी झाल्याची नोंद जुलैच्या पहिल्या आठवड्यात आपण केली होती. त्यावेळी 'परिवर्तनाचा वाटसरू' या पाक्षिकाच्या जुलैच्या पहिल्या पंधरवड्याच्या अंकात नोम चोम्स्की यांचा 'मुख्य प्रवाहातील माध्यमं असतात तशी का असतात?' हा 'रेघे'वरचा लेख छापून आला होता. छापील जोड असण्यासाठीचे प्रयत्न कशाला हवेत, यासंबंधीचा तपशील आत्तापर्यंत इथे दोनेक वेळा बोलून झालेला आहे, म्हणून ते परत नको. फक्त, 'रेघे'ची स्वतःचीच स्वतःला छापील जोड तयार करता येऊ शकते का, याचे आपले प्रयत्न फेल-फोल गेल्यामुळे आपण इतर छापील व्यासपीठांकडे वळलो, हे नोंदवून ठेवू.

-

आजच्या नोंदीचं निमित्त 'रेघे'ला दुसऱ्यांदा छापील जोड मिळालेय हे आहे. 'साधना' साप्ताहिकाच्या ऑगस्ट महिन्यातल्या पहिल्या अंकामध्ये 'रेघे'ची एक नोंद छापून आलेली आहे. नरहर कुरुंदकरांच्या नवीन पुस्तकाच्या निमित्ताने आपण एक नोंद केलेली, तिला 'नरहर कुरुंदकर : एक दृष्टिकोन : एक टिपण' असं वेगळं नाव देऊन आपण तो मजकूर 'साधना'वाल्यांना पाठवला, आणि त्यांना तो बरा वाटला, म्हणून त्यांनी तो छापला. '३ ऑगस्ट २०१३' अशा तारखेने 'साधना'चा जो अंक प्रसिद्ध झालाय, त्यात हे टिपण आहे. 'चर्चा-मंथन' अशा पाटीखाली ते सापडू शकतं. साप्ताहिकाच्या अंकाच्या आकाराची साधारण अडीच पानं भरेल एवढं हे टिपण आहे. 'साधना'च्या अंकाच्या साधारण पाच हजार ते सहा हजार प्रती निघतात. पाच हजार हा वाचकांचा तसा त्यांचा नियमित आकडा आहे आणि अंकाची किंमत दहा रुपये असते.

आपण पाठवलेलं टिपण कशासाठी आहे ते स्पष्ट करणारा आणि ते 'रेघे'वर आधी प्रसिद्ध झालंय हे सांगणारा बारका मजकूरही आपण सोबत पाठवलेला, तो असा होता : नरहर कुरुंदकर यांच्या निवडक लेखनाचा पहिला खंड (व्यक्तिवेध) 'देशमुख आणि कंपनी'ने नुकताच प्रकाशित केला. या खंडाच्या निमित्ताने आणि खंडातील काही संदर्भ घेऊन 'नरहर कुरुंदकर' हा नक्की काय दृष्टिकोन आहे, याबद्दल एक लहानसा अंदाज बांधणारं हे टिपण लिहिलं आहे. हे टिपण मुळात 'रेघ' (ekregh.blogspot.in) या ब्लॉग-जर्नलवर नोंद म्हणून प्रसिद्ध केलं होतं. -

- 'साधना'मध्ये याच विषयावर पूर्वी प्रसिद्ध झालेल्या मजकुराचा संदर्भ देऊन, आवश्यकतेनुसार थोडासा बदलून, पण 'रेघे'चा पत्ता कायम ठेवत संपादकांनी हा मजकूर लेखासोबत असा दिलेला आहे :

त्यामुळे साधारण जुलै महिन्यात एक आणि आता येत्या ऑगस्ट महिन्यात एक, असं हे छापील जोडीचं बरं झालं. फक्त आधीच्या छापील जोडीवेळी आपल्याला 'रेघे'साठी म्हणून काहीच आर्थिक हातभार मिळाला नव्हता, यावेळी 'रेघे'ला पैशाच्या रूपात मिळकत झालेली असून ती चारशे रुपये एवढी आहे.

आता आपला आणखी एक मुद्दा आला. 'रेघे'ला छापील जोड मिळण्यासाठी प्रयत्न करण्याचं एक कारण हेही आहे की, तिला स्वतःचा काही आर्थिक हातभार उभा करता यावा. '३१ मार्च । रेघ । १ एप्रिल' या नोंदीत आपण हा मुद्दा नोंदवला होता. त्यात आज थोडी भर टाकूया. 

मुळात पैसा ह्या गोष्टीबद्दल फारच लपूनछपून बोलण्याची पद्धत लक्षात घेता, आपण इथे जरा अश्लील वाटेल अशा पद्धतीने बोलणार आहोत. 'साधना'त नोंद छापून आल्यावर 'रेघे'ला मिळालेले चारशे रुपये हे 'रेघे'च्या ताळेबंदातलं पहिलं थेट उत्पन्न आहे. खर्चाच्या बाजूबद्दल काहीही बोलणं आत्ता इथे करता येणार नाही आणि तो हिशोब आपण ठेवलेलाही नाही. पण इथल्या एका नोंदीचा मजकूर छापील व्यासपीठावर गेल्यामुळे त्याला चारशे रुपये मिळाले, यावरून 'रेघे'चं स्वतःचं उत्पन्न कसं नि किती व्हायला हवं! तसं ते झालं तरच हा सगळा कारभार हौशी नाहीये, हे लोकांना पटायला लागेल - (इथे '?' किंवा '!' हे चिन्ह देता येईल.)

म्हणजे पैशाची इतकीच किंमत असते तर! पण आता इतक्या वर्षांच्या अनुभवावरून लोकांनी पैशाला ही किंमत दिलेय, तर आपण ती जरा वेळ मान्य करू. आणि प्रसारमाध्यमं / जर्नल-पत्र या आपल्या रूपाकडे येऊ. 'रेघ' हे जर छापील स्वरूपातलं पाक्षिक / मासिक असतं तर ते वर्गणी देऊन लोकांनी वाचलं असतं का? या प्रश्नाचं उत्तर आपल्याकडे नाही. वाचकांकडे असेल, पण आपण तसं इथे मागे आवाहन केलं होतं तेव्हा प्रतिसाद आला नाही, त्यावरून अजून आपण पैशाच्या तुलनेत इथला मजकूर मजबूत करू शकलेलो नाहीयोत, असा एक अर्थ निघू शकतो. आपण हे नाराजीने नोंदवत नसून खरोखर आपल्याला काय करायला हवं / काय करता येईल ते समजून घेण्यासाठी बोलतो आहोत. पण प्रत्येकाला रोज वेगवेगळी कामं करावी लागतात, त्यामुळे सगळ्यांनी आपण म्हणतोय त्या मुद्द्यावर बोलावंच असला अर्धवट आग्रह / अपेक्षा आपली नाही. त्यामुळे पुढे बोलू.

एखादं वृत्तपत्रं / साप्ताहिक / पाक्षिक / मासिक यातलं काहीही चालवताना पैसे खर्च होतात आणि ते पैसे भरून काढण्यासाठी वर्गणी हा एक आधार असतो. वृत्तपत्रांच्या बाबतीत हे वर्गणीचं गणित तितकं महत्त्वाचं नाही. बाकी ह्या चारही ठिकाणी आणखी एक आधार असतो तो जाहिरातींचा. याशिवाय ('साधना'सारखा) एखाद्या 'ट्रस्ट'चा आधार असेल, तर खूपच बरं. आता या सगळ्या व्यापात अनेक गोष्टी एकमेकांत मिसळत जातात, ही मिसळ विविध स्तरांवर नि विविध हितसंबंधांनी होते, त्याचा तपशील 'रेघे'वर पसरलेला आहे. ह्या मिसळीत संपादकीय डोक्याने / निवडीने / इच्छेने तयार होणारा मजकूर आणि केवळ आर्थिक हातभार मिळवण्याच्या उद्देशाने तयार होणारा मजकूर यांची सरमिसळ होत जाते. हे मोठ्या स्तरावर वितरण असलेल्या वृत्तपत्रांना जितकं लागू आहे तितकं फुटकळ मासिकांनाही लागू आहे. आणि मराठीत तर हे सगळं एवढ्या खालावलेल्या परिस्थितीत आहे की, संपादकीय मजकूरही फारसा वाचण्यासारखा नसताना दुसरा कुठल्यातरी हेतूचा मजकूरही त्या मिसळीत बेमालूमपणे घालणं म्हणजे वाचकांची फारच फसवणूक आहे. तरी हे चालू आहे आणि चालू राहीलच तसं.

आपण आता 'रेघे'पुरतं बोलू. इथे काही मजकूर वाचण्यासारखा नसेल, तर तो लिहिणाऱ्याच्या डोक्याच्या मर्यादेमुळे आहे, पण आत्ताच्या 'रेघे'च्या रूपात आर्थिक हातभार हा काही मुद्दाच नसल्यामुळे त्यासाठी वाचकांची फसवणूक करण्याचा प्रश्न नाही. पण म्हणून 'रेघे'ला आर्थिक हातभार मिळू नये का? तर, आपलं मत आहे : मिळावा. आता त्यासाठी काय करता येईल, या शोधातूनच छापील जोडीचा मुद्दा निघाला. आणि हा मुद्दा होतकरूपणाशी नि कौतुकाने मदत करण्याशी किंवा हे काहीतरी फार महान काम आहे असल्या पोकळपणाशी न जोडता सरळ - स्पष्टपणे 'रेघे'च्या मजकुराची पैशातली किंमत काय असू शकते, हे ठरवण्यासाठी निघाला. 'रेघ' चालवणाऱ्या व्यक्तीचं खाजगी काय वाट्टेल ते असेल, तरी 'रेघे'ला स्वतःचा खर्च स्वतःच्या बळावर भागवता येईल का? ह्या प्रश्नाचं आत्ताचं उत्तर 'नाही' असं असलं तरी ते 'होय' असं व्हावं असा आपला प्रयत्न आहे. किमान आपला विचार तरी तसा आहे. आणि विचाराला पैसे पडत नसल्यामुळे ते जमून जातं. आता त्या विचाराला उगाच्याउगा चारशे रुपयांचं उत्पन्न झाल्यामुळे आपण ते इथे नोंदवतो आहोत.

शेवटी सगळ्यात महत्त्वाचा प्रश्न मांडूया. ही अशी तुम्ही सगळ्याची पैशात किंमत करता? आणि त्याबद्दल असं उघड उघड बोलता? किती ही अश्लीलता! आणि पैशाचा नि किंमतीचा संबंध आहे हे तुम्हाला कोणी सांगितलं राव? 

डिसोझा, लेका, तुला काय, मला काय, जन्माला येण्यासाठी आई-बापाला चारचव्वल मोजावे लागले काय? नाही ना? अरे, मग जे फुकटच मिळालं आहे, ते आयुष्य फुकट गेलं म्हणण्यात काय अर्थ आहे? आणि जे फुकटचं मिळालं, त्याची किंमत आपण का, कशासाठी मागायची?

- अनिल बर्वे (डोंगर म्हातारा झाला)